Uxueko mendilerroa Erriberriko hegoaldean, non hainbat aztarnategiak dira

Uxueko mendilerroaren mendebaldeko ertzetan egindako prospekzio sistematiko baten ondorioz, hamalau asentamendu aurkitu ziren, pieza solte ezberdinez gain. Horrela, agerian geratu da espazio horren okupazioa historiaurreko eta protohistoriako ondoz ondoko aldietan. Herriaren aztarnarik zaharrenak Hoi Handian daude. Goi Madeleine aldiko aztarnategia da, baina ez zuen jarraipenik izan ondorengo etapa epipaleolitiko edo mesolitikoetan. Kokaleku honen ezaugarri berezien artean, aire zabaleko geltoki izaera eta latitudea nabarmentzen dira. Vallacuerako uharka kuaternarioko terraza zahar baten malkarrean dago, hau da, baliabide hidrikoz hornitutako eta bere orientazioagatik klimatik babestuta dagoen inguru batean. Aurkikuntzak aberastu egin du Paleolitoaren azken faseen ezagutza Nafarroan.

Kokaleku horietako zortzi Eneolito edo Kalkolito garaikoak eta Burdin Arokoak dira, eta, beraz, horizonte kultural horren ezaugarri nagusia bizirauteko moduak finkatzea da. Zidakoseko eskuineko terrazetan, material litiko batzuk berreskuratu dira Geringa, San Anton eta Vareton parajeetan; haien aztarna arkeologikoak urriak eta ez oso adierazkorrak diren arren, aire zabaleko estaziotzat har daitezke, Beireko Bezkozen parekoak, non silex-tailer baten zantzuak dauden, ziurrenik kalkolitikoa, baita atribuzio arazoak dituzten petroglifo interesgarri batzuk ere. Arreta berezia merezi du ibaiaren ezkerraldean aurkitutako kobrezko aizkora lauak; eskualdeko antzeko beste lekukotza batzuek bezala, metalgintzako foku jakin batzuekin merkataritza-harremanak daudela egiaztatzen du.

Material tipologikoki oso desberdinak eskaintzen dituzte, dagoeneko Burdin Arora iristen direnak, Falconera (Erriberri), El Pardo (Beire), La Tejería (Erriberri) eta Turbil (Beire) kokalekuak, lur gaineko goragune batean kokatuak; horiez gain, Santa Kruz (Donamartiri Untz) aztarnategia ere egon daiteke, erromatarren garaiko aztarnategiengatik ezagunagoa. Giza ezarpenerako leku horiek guztiak amildegien eta uholdeen hurbiltasunean daude, ur-horniduraren segurtasunarekin eta hazteko aukera zabaleko paisaiarekin. Aurkitutako aztarnek nekazaritza jarduera bat baieztatzen dutela dirudi. Ezin da zehaztu herri horietako etxebizitza-mota, Turbilen bakarrik ikusten baitira egitura angeluzuzenen aztarnak.[1]

Erromatarren garaiko aurkikuntza arkeologikoek biziguneen eta jarduera ekonomikoaren garapen nabarmenak iradokitzen dituzte. Egiazki, aurreko kokaleku batzuk daude Uxueko mendilerroaren hegaletan, hala nola Santa Kruz, Donamartiri Untz udalerrian, eta Turbil eta Pardo, Beiren. Baina ur-ibilguetatik hurbil dauden eta nekazaritza intentsiborako egokiagoak diren paraje lauak okupatzeko joera argia ikusten da, hala nola San Blas eta Planilla Erriberrin eta San Julian Beiren.

Material guztiak lurrazalean bildu zirenez, zaila da haien kronologia zorrotz zehaztea. Hala ere, esan daiteke aipatutako giza jardueraren puntu ia guztiak I. edo II. eta IV. mendeen artean iraun zutela bizirik; Turbilgoak bakarrik argiztatu ditu hondar baxu-inperialak soilik. Nukleo horietako bakar batek ere ez du agerian uzten Ledeako edo Ramaleteko antzeko tamaina duen ustiategirik. Nahiko apalak dirudite, azalera txikiko nekazaritza-ingurune batetik barreiatutako aprobetxamendu-funtzioak dituzten baserriek.

 

Suintila, Bisidogoen erregea

Ezagutzen den idatzizko lehen albistetik abiatuta, bisigodoen garaian eraiki ohi da gotorleku hori, Suintila errege bisigodoak baskoien aurka (621-631) Tarraconense probintziatik baztertzeko egindako kanpainaren ondorio gisa, eta horiek garaituta, Erriberri 621. urte aldera berreraiki behar izan zuten. "Civitas Gothorum" izeneko garaia, Isidoro Sibiliakoak bere historia bisotoroen gainean ematen duena. Erriberriko gotorlekuarekin, Suintila Iruñeko atzeguardia sendotzen saiatu zen, Pirinioetan errefuxiatutako baskoien eta frankoen erasoaldien aurka.

Blas Taracenak eta Luis Vázquez de Pargak zalantza printzipio bat planteatu zuten 1946an. Orduz geroztik, hipotesi bisigodoa eta erromatarra beren argudioekin banatu dira. Azken horren alde, itxura inperialeko eraikuntza-teknika alega daiteke, hala nola dorreen banaketa eta kuxin-formako harlandua, I. eta II. mendeetan ohikoa; horrez gain, txanpon inperialak eta baxu-inperialak eta zeramika erromatar arruntaren hondarrak agertu dira, bai eta 15 zentimetroko altuerako brontzezko iruditxo bat ere, ziur aski jainkosa bat. Testu idatzien isiltasuna ez da lehen inguraketaren jatorri erromatarraren aurkako froga erabakigarria. Honek, beharbada, Pompaelo (Iruñea) eta Caesaraugusta (Zaragoza) zuzenean lotzen zituen galtzadaren ibilbidean, nahiko ezaguna ez den eskala edo etxe handi baten solairu apala irudikatzen du. Egungo Nafarroako tarteko zerrendarako berariaz dokumentatuta dauden hirigune txiki horiek ez dute, zalantzarik gabe, benetan egon zirenen ustezko bilduma agortzen. Horien artean, Erriberri egon zitekeen, bai bide sisteman duen posizioagatik, bai nekazal ustiategi txikien berehalako periferia antolatzeko ia nahitaezko funtzioagatik, hala nola San Blas, Planilla, San Julian, Santa Kruz, Turbil eta El Pardo arkeologia aurkikuntzen berri ematen dutenak.[2]

Establezimendu hori, existentzia iragankorreko oppidum bat besterik ez zena, instalazio militar berri baten oinarri izan zen, Suintila errege bisigodoak 621ean bultzatua, baskoiek Tarraconenseren aurka egindako eraso baten erantzun gisa; Isidorok ekintzaren ezaugarri garrantzitsuenak kontatzen ditu. Hiribilduaren lehen aipamena da, dorre karratuak dituzten harresi-hormetan oraindik ikus daitekeen azalera txiki bat hartuko lukeena, baina komunitatearen bizitza ez da oraindik atzematen.

Musulmanen inbasioak islamiarren kontrolpean jarriko zuen, Banukasitarren menpean, eta defentsa-funtzioa luzatu egingo zen, iparralde kristauari edo hegoalde musulmanari begira, harik eta XII. mendearen hasieran Alfontso I.a Batailatzaileak Ebroko ibarra konkistatu zuenean muga behin betiko urrundu zuen arte, eta, ia modu iraunkorrean, Baskoniako lurralde lauek sal-konstesaren oinean hartutako babes-hesi izaera desagerrarazi zuen arte. Une horretatik aurrera, hiribilduak merkataritza- eta nekazaritza-funtzioak bereganatu zituen Tutera-Iruñea bidetik eta Donejakue bidetik gertu zegoelako, eta mendebaldeko ekonomiaren garapen orokorrari esker. Eraldaketaren lehen puntua Lizarrako foruaren emakidak adierazten du 1147. urtean; izan ere, Jakako forutik eratorrita, populazio berria finkatzen laguntzen zuen, bizilagunei frankoen kategoria ematen baitzien eta lurrak luberritzeko aukera ematen baitzien, errealengo termino zabal batean. Ondorioak berehalakoak izan ziren, eta mende bat geroago, 1224an, 1098ra igotzen zen tailua ordaintzeko erroldaturiko su kopurua, artean auzotasuna lortu ez zuten familiekin eta hirian bizi ziren juduekin batera, 6000 biztanle inguruko biztanleria ematen duena. Kopuru hori oso handia da, eta, gainera, ondorengo hamarkadetan handitu egingo zen, kontzejuko erregistroaren arabera, 1285 eta 1330 bitartean 200 bizilagun berri onartu baitziren.[3]

1172. urtean, Alexandro III.a aita santuak, Iratxeko monasterioa eta Bibiao bere abade bere babespean hartzen ditu, eta bere monjeen prerrogatibak eta jabetzak berresten ditu, horien artean Erriberri aipatzen delarik beren-beregi bere ondasun guztiekin.[4]

Populazioaren hazkundeak esparru militar zaharra aldatzera behartu zuen, eta XII. mendea amaitu baino lehen San Pedro eliza erromanikoa eraikitzen hasi ziren, eta handik urte gutxira Andre Maria eliza gotikoa; lau auzoak (San Migel, Purgua, Harategia, eta Andre Maria), "barneko ertza" osatzen zutenak, barruti berriekin luzatu behar izan ziren. Biztanleria antzinako bizilagunen ondorengoek eta beste toki batzuetatik etorritakoek osatzen zuten, batez ere Nafarroatik (Orbaibar, Erribera, Oibar ibarra) eta Aragoitik (Cinco Villas, Zaragoza) etorritakoek, baina baita gaztelarrek, katalanek, bizkaitarrek, frantsesek, alemaniarrek eta afrikarren batek ere (Maroko). Bizitza profesionala eta espirituala hamar kofradiak arautzen zuten: Ròcamador, San Felices, San Gil, Santo Tomas, San Miguel, Klerkoak, Zapateros, Carniceros, Peleteros eta Tejedores. Nekazaritzaz gain (1264an erroldatutako bizilagunen % 90ek lurrak dituzte), artisauek eta merkatariek osatzen zuten populazioa (bizilagun horien % 90ek baino gehiagok diote ondasun higigarriak eta higiezinak ere badituztela). Horien artean, ehuleak, larrugileak, zapatariak eta harakinak nabarmentzen ziren, baina baita burukoak, lumazainak, litereroak, jostunak, arotzak, zurginak, igileak, igiltzainak, errestariak, hartzainak, haragileak...

Gainera, garrantzitsua da jabeen banaketa harmonikoa egiaztatzea, izan ere, bizilagunen % 44,1ek ondarearen % 40,2 kontrolatzen du, klase ertainekotzat jo dezakegun bloke bat osatuz (25 eta 100 libera arteko dirutzekin), muturren arteko aldeak leuntzen dituena: aberatsen gutxiengo txiki batek (soilik 6 bizilagunek dituzte 500 libra baino gehiago) eta klase pobre diskretu batek (55 familiak aitortzen dute ez dutela ezer, eta beste batzuek, berriz, berriz, ez dute ezer).

1266ko martxoaren 17an, Saint-Denisen, Tibalt II.a Nafarroakoak Erriberriri hamabost eguneko azoka ematen dio urtero, "Lizarrako burgesek bezala", maiatzaren 1etik hasita. 1302ko urtarrilean, Filipe I.a eta Joana I.a Nafarroako errege-erreginak, Erriberriko eskaerei erantzunez, urteko azokaren data aldatu zuten, eta azaroaren 2an hasi ziren.

 

Karlos III.a Nafarroakoa

1308. urtean, Erriberri eta Tafalla herrien arteko auzi zahar bat ebatzi zen, Zidakos ibaiko uren aprobetxamenduari buruzkoa. Ekainean, bi kontzejuek beren prokuradoreak izendatu zituzten auziari buruz ulertzeko; uztailaren 7an, bi herriek Esteban de Borret eta Garcia Arnalt Novallas eta Salteko jaunen, Erresumako inkisidore eta erreformatzaileen, epaiketaren mende jarri zituzten beren desadostasunak. Azken horiek 1308ko uztailaren 8an eman zuten beren arbitraje-epaia. XII. mendearen erdialdean, Pedro Caparri eta Alfontso I.a Nafarroakoa eta Martin Gartzia izan ziren.

XIII. mendearen erdialderako ikusitako egoera oparotasunezkoa da, eta gutxienez 1330era arte iraun zuen; orduan, erresumaren arazo politikoek eta, batez ere, koiuntura orokorraren aldaketak goranzko ibilbidea aldatu zuten. Demografikoki, bizilagun berrien ospitaleratzea geldiarazteaz gain (1330 eta 1485 artean ia ez dira 60 alta erregistratu), izurri beltzak eta desbardoitze ekonomikoak biztanleria nabarmen murriztu zuten. Hala, 1350eko erroldak 485 su kontsignatzen ditu, eta 1366koak 262 besterik ez. Kopuru hori iruzurrek asko baldintzatzen duten arren, ez da ehun urte lehenago zenbatutakoaren % 25era iristen. Baina gainbehera hori gorabehera, hiribilduak bere mailari eutsi zion. Karlos III.a Nafarroakoak 1407an merindade berri bat sortu zuen bertan zentratuta, Tuterako, Lizarrako eta Zangozako merindadeen zati bat bilduz. 1400. urtea baino lehen, Nafarroako erregeek beren jauregi zaharra aukeratu zuten bizileku izateko, ia mende erdia iraun zuen edertze lan handia eginez, gorteko bizimoduaren gune eta, askotan, Nafarroako Erresumako hiriburu politiko bihurtuz. Baina XV. mendearen amaieran, aldaketa politikoek beren funtzio militarra itzuli zieten herritarrei, eta auzotarrek, agaramondarren aldean lerrokaturik, sarritan jasan zituzten jazarpenak tropa beaumontarren aldetik. 1495eko martxoaren hasieran, Leringo kondearen armadak hiribildua erasotu eta erasotu zuen Gaztela, Aragoi, Errioxa, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroako jendearekin, eta arpilatzearen eta suntsiketaren mende jarri zuten.[3]

1512ko abuztuaren hasieran, Nafarroako beste plaza batzuekin batera eta Iruñeko ereduari jarraituz, Erriberrik Albako dukearen gaztelar armadaren aurrean kapitula egin zuen. Urte bereko irailaren 21ean, Erriberriko ordezkariak Logroñora joaten dira, Fernando Katolikoa errege gisa aitortu eta leialtasuna hitzemateko. Fernandok, berriz, ohiturari jarraituz, foruak eman zizkien Erriberriri eta Nafarroako beste herri batzuei. 1512ko urriaren amaieratik aurrera, Fernando Aragoikoak Erriberri eta beste hiri batzuk gotortzeko agindu zuen, Frantziak babestutako Albreteko etxearen beste saiakera bat saihesteko. Gainera, 100 gizoneko goarnizio bat jarri zuten Erriberrin. 1516. urtearen hasieran gaztelarrek hiriaren harresiak eraitsi zituzten, erresuma berriz konkistatzeko saiakera berri baten kasuan arriskuak ezabatzeko politikaren barruan. 1521eko maiatzaren 16an, Nafarroako armada bat, Andre Foixkoa Azparrozeko jaunaren agindupean, Nafarroa Garaian sartu zen Orreagatik, helburu horrekin. Ia Nafarroa osoa gaztelarren aurka altxatu zen. Erriberrin Piarres Nafarroakoa, Nafarroako mariskalaren semea, garaile jaso zuten. XVI. mendean zehar, Nafarroako herriak behin eta berriz kexatu ziren Gaztelatik zetozen tropei ostatu eman behar zietelako. 1575. urtean Erriberriko bizilagunek aho batez uko egin zioten tropak laguntzen jarraitzeari. Hauek herritarrekin bat etorri ziren, hiria autoritaterik gabe geratuz. Errejimendu osoa espetxeratu zuten errebeldiagatik. Herrikoak gehiago haserretzen lagundu zuen ikerketak egitera bidalitako komisario batek, eta erriberritarrak ordaindu behar izan zuen.[5]

Nafarroako Gorteetan, Erriberriko diputatuak Iruñea, Lizarra, Tutera, Zangoza, Agoitz, Biana, Elo, Tafalla, Agilar, Kaseda, Uharte, Atarrabia, Mendigorria, Torralba, Lesaka, Corella, Zuñiga eta Lakuntzako diputatuekin batera esertzen ziren, bai eta eliz eta militar besoetako ordezkariekin ere. Batzuetan, Gorteek beren eserlekua ukatu zieten abade eta apezpiku batzuei, atzerritarrak zirelako. Hala gertatu zen 1546an Iratxeko abadearekin, baina ez zuten onartu, Filipe II.a Austriakoa erregeak hala nahi bazuen ere. 1561. urtean, Nafarroako Gorteetan eserlekua zuten herrien eta hirien arteko liskarrak sortu ziren, kokapen-ordenari buruz, Erriberriri postu bat emanez Tuteraren atzean eta Zangozaren aurrean.

 

Erriberriko ikuspegi zaharra

1560. urtean Tafalla eta Erriberri jurisdikzioari buruzko auzi batean hasi ziren. Tafallak bazuen justizia bat, 1479. urtean Joanes III.a eta Katalina I.a Nafarroako erregeen pribilegioz sortua, ordena publikoaren asaldurak ekiditeaz eta zigortzeaz arduratzen zena, baita pisuak eta neurriak zaintzeaz ere. Justizia horrek zerga bat kobratzen zuen hiribilduan sartzen ziren merkantzia guztien gainean. Baina Erriberriko merinozko tenientea, Zegama delako bat, Tafallan agertu zen, eskubide horiek beretzat eskatuz. Auzitegiak 1567ko martxoan eman zuen epaia, Erriberriko merinoari Tafallan bere funtzioak betetzea debekatuz eta autoritate ikurra den makilarekin sartzea debekatuz, "bere lanbidea eta berari lotutako autoak ordainarazten ez baditu".[3]

Erriberrik hiri titulua lortu zuen 1630ean, eta, beraz, zilarrezko 15 500 dukat eman behar izan zizkion koroari. 1652an, Nafarroan otso ugari zegoenez, Gorteek izurria erauzteko neurri zorrotzak hartzea erabaki zuten. Erabaki zen azienda-jabeek tarja eta erdi ordaintzea azienda nagusi bakoitzeko, eta kopuru bera hogei edo hamar txerri-azienda bakoitzeko. Funts horiekin loberoei ordainduko litzaieke, sei dukat ehizatutako animalia handi bakoitzeko eta bi kume bakoitzeko. Erresumako hiri, hiri eta leku gehienek lege horren aurka protesta egin zuten, Erriberri barne. Kontrako argudioetako bat izan zen hiriburutik urrun zegoela saria kobratzera joateko. Hiriburuan ez ezik, zenbait hiritan ere loberoek kobratu ahal izatea erabaki zen, besteak beste Erriberrin. Legeak praktikan jarraitu zuen, protestak gorabehera, eta 1662ko Gorteetan berretsi zen.

Erriberrik, Lizarra, Tafalla, Tutera, Biana eta Cascanterekin batera, Erresumako Gorteetara memoriala aurkeztu zuen 1688an, Nafarroan olioa inportatzea debekatzeko arauak hartzeko arrazoiak azalduz. Argudiatzen zuten olioa zela beren diru-iturri nagusietako bat, eta haien ekoizpenak erresuma osoa hornitzen zuela, baita esportaziorako zati handi bat soberan zegoela ere. Bestalde, Mendialdeko herriak inportazio askearen aldekoak ziren, merkeagoa baitzen eta Nafarroako beste produktu batzuen trukea bultzatzen baitzuen. Azkenean, ezetsi egin zen aipatutako hirien eskaera.

Erriberrik bere garrantzi politikoa mantendu zuen Aro Moderno osoan, jada erlatiboa. Erregeorde batzuk bertan bizi izan ziren eta Nafarroako Gorteak aterpetu zituen; Erdi Aroko Azterlanari eutsi zion, baita 1527an Tafallakoa eta Faltzeskoak ixteko asmoarekin ere, eta bertan Migel Oronsuspe teologoa sortu behar izan zen. Merindadeko eta barruti judizialeko buru izan zen Lehen Karlistaldiara arte, non funtzio hori Tafallara lekualdatu zen aldi baterako, handik mugitu gabe. XVIII. mendearen amaieran nekazal aberastasun handia zuen, zerealak eta ardoa ekoizten zituen batez ere. Ureztatutako eremuetan lihoa, lekaleak eta oliba dezente biltzen ziren.

Espainiako Ondorengotza Gerran, Nafarroak leial eutsi zion Filipe V.a Borboikoari. Hala ere, Karlos VI.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoaren tropek Erresumaren zati bat okupatu zuten 1710ean, eta Erriberri ere mehatxupean egon zen. Urte horretako irailaren 28an Erriberrik laguntza eskatu zion Nafarroako Erresumako Aldundiari, etsaien indarrak gertu zeudelako. Urte horren amaieran Melungo kondeak erregegaiaren tropak bota zituen, eta Nafarroa osoa geratu zen Filipe V.aren alde.[1]

 

Erriberriko Errege Jauregia hondatua, 1850. urtean

1810eko udaren hasieran, Frantzisko Espotz Minaren gerrilarien partitzeak Frantziako 140 korazari eraso eta garaitu zituen Erriberri inguruan. 1810eko azaroaren 3an, Espotz Minaren partitzeak Frantziako tropa talde bati eraso zion Erriberrin. 1813ko otsailean, Espotzek Erriberriko jauregia eta komentu bat suntsitzeko agindu zuen, frantziarrak eraikin horietan indartsu egin ez zitezen. Lehentxeago gerrilariak Tafallako gotorlekuak hartu eta suntsitu zituen.

1811. urtean Karizeko Gorteek "jaurerri-pribilegioak" indargabetzeari buruz dekretatu zutenaren arabera, Erriberrin militar batzuek horren arabera jokatu zuten, hala uste zuten behintzat. Inorekin kontsultatu gabe suntsitu zuten urkamendia, eta hori ez zitzaion gustatu Udalari, ez baitzioten informaziorik eman. Era berean, plazan zegoen "pikotxa" edo "erroiluari" uztaiak kendu zizkioten.[3]

1822. urtean, Karizeko 1812ko Konstituzioaren ideiek amorrua pizten zuten bitartean, errealistek ere nabarmendu nahi zuten beren burua, urte bereko ekainean Erriberrin gertatutako gertaeratik ondoriozta daitekeenez. Gertatu zen Konstituzioaren enparantza (gaur egungo Karlos III.aren enparantza) lokatzez estalita agertu zela goiz batean. Udala bildu zen eta plaza garbitu zen, baina ezin hobeto geratu zen. Atentatuaren egilea aurkitzen saiatu ziren, baina ez zuten emaitza positiborik lortu. Alkateak nagusitasunari parte ematearekin konformatu behar izan zuen.

Toreno kondearen 1835eko irailaren 3ko desamortizazioaren dekretuak eragina izan zuen Erriberrin Frantziskotar Errekoletoen komentuetan eta Frantziskotar Klaretakoetan, zeinak ezabatuak izan baitziren, eta lehena ongarrien etxeari eskainia. 1855eko maiatzaren 1eko Desamortizazio Legea betez, 1863an olio eta irin errotak, plazako etxe ostatu bat eta larrainetako teilategi bat saldu ziren herri honetan.[6]

XIX. mendearen erdialdera, bi eskola zeuden, bata mutikoena, zeinetara 160 joaten ziren, eta haien maisuak urtean 7095 erreal jasotzen zituen; bestea, berriz, neskatilez osatua zegoen, 52k maiztua eta 862k hornitua. Hiriko bi parrokia-elizak 1802an bi parrokok eta hamazazpi onuradunek zerbitzatzen zituzten, guztiak ondarezkoak eta hiriaren hornidurakoak; kabildo bakarra osatzen zuten. 1847an San Pedrori anoa erdiko bi onura zegozkion eta sei anoa osoko eta Andre Mariari hiru eta bederatzi, hurrenez hurren.

Hiria oso modu nabarmenean hazi zen XIX. mendean, azken mende laurdenera arte, non, batez ere, filoxeraren arazoak eta horren ondoriozko mahastizaintza-krisiak erritmo demografikoaren inbertsioa eragin zuten, emigrazioa bultzatuz. Horixe izan zen, batez ere, 1884az geroztik, bere nekazaritza-ekonomia birplanteatu beharrak Korralizen arazoari indar berezia ematea eragin zuen faktoreetako bat. Arazo hori Erriberrin sortu zen gure mendean, 1914an eta 1930ean batez ere. Horregatik, eta beste zentzu batean bada ere, Erriberri, XX. mendearen hasieran, nekazaritzaren garapenaren gune nagusi bihurtu zen, eta bereziki nekazal kutxen edo erretore-kutxen, erretoreen esku.

1920ko hamarkadan, lau irin-errota (horietako bi geldirik) eta sei dolare zeuden (hiru besterik ez martxan), bi upategi handi kooperatiba, Euskal Herriko lehenak, eta sei adingabe, bi irin-fabrika, orgak eraikitzeko hiru tailer, bi goardia- eta talaje-lantegi, bi tona-denda, lau txokolate-fabrika, landa kutxako okindegia eta beste partikular batzuk, ikastetxe pribatu bat, bi eskolaz eta garda. Gutxienez lau fundazio jainkozalek jarraitzen zuten beren zerbitzuak ematen: bat ospitalea mantentzeko, bi elizako ikasketak ordaintzeko eta laugarrena 1892an Jenaro Ibañezek eta bere emazte Polonia Galdianok erein zen garaian nekazariei garia emateko. Telegrafoak eta telefonoak zeuden.

1936ko gerrako errepresioaren ondorioz, 49 pertsona hil zituzten herri horretan: Pedro Ansa Induráin, Luis Ardanaz Valencia, Román Arizmendi Yabar, Gregorio Arizmendi Yabar, Cesáreo Azcárate Domínguez, Julián Azcárate Domínguez, Rufino Azcárate Izurriaga, Antonio Azcárate Izurriaga, Lucio Bacaicoa Sola, Juan Barasoain Armendáriz, Juan Casanova Pérez, Agustín Chivite Fernández, Román Díaz Iriarte, Victorio Elrío Olcoz, Salvador Eraso Azcárate, Constancio Eraso Martínez, Julio Erredón Mangado, Carlos Escudero Cerdán, Lucio Gabari Espinal, Francisco Gabari Viela, Benito García Lacalle, Félix García Resano, Félix Garde Moreno, Lorenzo García Otazu, Angel Gurrea de Carlos, Sebastián Izurriaga Baigorri, José Jaime Sola, Casian Medrano Leoz, Adolfo Ochoa Gorri, Esteban Pérez Coello, Julio Pérez García, Fermín Remírez Chivite, Angel Remírez Chivite, Ignacio Rodeles Berruezo, Angel Rodríguez Jiménez, Constancio Ruiz Cerdán, Vicente Salmerón Suescun, Gregorio Sembroiz Armendariz, José Sembroiz Armendariz, Lucio Sembroiz Armendáriz, Anastasio Sesma Lator, Pablo Simonena Gabari, Teófilo Solanilla Romeo, Félix Tanco Suescun, Juan Cruz Valencia Armendáriz, Nicasio Viescas Mangado, Jesús Zabalza Sarria eta Félix Zulaica Vélez.[1]