Houten huis tijdens plaatsing aan Zaanse SchansBioscoopjournaal uit 1962 over de huizen in Zaandam, met aandacht voor het "uitbreidingsplan Zaanse Schans". Een huis uit 1743 wordt vanuit Koog aan de Zaan naar een plek op de Zaanse Schans getransporteerd.Filmpje van het transport van een houten huis naar de Zaanse Schans in 1965Bioscoopjournaal uit 1966 over de Zaanse Schans

Bewustwording van het Zaans erfgoed ontstond tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland. In 1938 al was in het Nederlands Openluchtmuseum de Zaanse buurt opgezet met vier verplaatste woningen. In 1946 werd het burgerinitiatief ‘Zaans Schoon’ opgericht om woonbuurt de Gortershoek te behouden. Job Duyvis, Evert Smit, architect Jaap Schipper, rijksarchivaris Johan Groesbeek en houtbouwkenner Theo van der Koogh waren bij dit initiatief betrokken.[1]

Om zoveel mogelijk Zaanse houtbouw te behouden werd in 1949 gekeken naar een aparte buurt om de huizen heen te verplaatsen. Haaldersbroek bij de Kalverpolder en het gebied rond het Eerste Ezelspad en het Weeshuispad in Zaandijk kwamen aanvankelijk in aanmerking. Niet alle bebouwing daar werd authentiek genoeg bevonden en het oog viel daarom op de Kalverpolder, die zich bovendien tegenover Gortershoek bevond waardoor een natuurlijk ensemble zou ontstaan.

In 1952 werd door architect Jaap Schipper op de tentoonstelling Oud Zaandam in 1952 een maquette getoond hoe het Zaans Buurtje eruit zou kunnen zien. In de maquette werden vier soorten bebouwing onderscheiden: bebouwing aan de Zaanoever, de bebouwing op de Zaandijk, de overtuin en de arbeiderswoningen aan de overzijde van een afwateringssloot ontsloten door kwakels.[1] De gemeente en de provincie gingen niet aanstonds akkoord. Het ontbrak volgens hen aan een 'Zaanse plattegrond', het buurtje was opgezet als een driehoekige dorpskom zonder de karakteristieke kamstructuur van een dijklint met zijpaden en zicht op de Kalverpolder. Na bijstelling werd het plan voorgelegd aan de Rijksdienst voor de Monumentenzorg die aanvankelijk subsidiëring afwees omdat de monumenten verplaatst zouden worden. Bewoning van de panden werd door monumentenzorg als voorwaarde gesteld en de gemeente bedong een parkeerterrein voor de toeristen. In 1956 was het plan goedgekeurd. In 1957 werd de grond bouwrijp gemaakt, een fabriekscomplex gesloopt en opgekochte panden opgeslagen in een loods. In het plan was plaats voor 43 panden en een molen.

Vanaf 1963 werden vele oude houten gebouwen uit de Zaanstreek met diepladers naar het uitbreidingsplan Zaanse Schans gebracht en in oude luister hersteld. Verplaatsing per dieplader had de voorkeur om zoveel mogelijk de houten authenticiteit van een pand te bewaren. Wel werd gekozen voor beton als fundering in plaats van traditionele houten palen met kespen. Voor de bewoning van het buurtje ontstonden lange inschrijvingslijsten.[2] Rond 1970 waren vijftien woningen herbouwd.

Aanvankelijk opgezet als woonbuurt trok het buurtje steeds meer toeristen waarop het niet berekend was. Er werd gekeken naar Colonial Williamsburg als toeristische levende buurt. Tussen 1970 en 1974 werd het plan hierop uitgebreid met historische gebouwen (restaurant ‘De Kraai’, pakhuis ‘De Lelie’ en ‘De Bezem’) en enkele replica's geschikt voor horeca en toerisme. Ook werd een extra parkeerterrein aangelegd op de plek waar aanvankelijk een school zou komen. Vanaf 1976 was de Zaanse Schans als toeristische bestemming een feit.

Ook enkele molens zijn verplaatst. Alleen de onderbouw van de verfmolen de Kat (oorspronkelijk een oliemolen) en van de oliemolen de Bonte Hen, alsmede de oliemolen de Os staan nog op hun oorspronkelijke erf. Ook later zijn regelmatig gebouwen naar de Zaanse Schans verplaatst.

In 1982 werd Gortershoek aangewezen als een beschermd dorpsgezicht, de Zaanse Schans volgde in 2010. Doordat de buurt niet was opgezet als een museum is een verdienmodel ontstaan gebaseerd op contracten met internationale touroperators, parkeergelden en gratis musea met een daaraan gekoppelde winkel voor het betreffende streekproduct.[2]

De Zaanse Schans trekt buitenlandse toeristen vanuit Amsterdam, en in het voorjaar gecombineerde bezoeken met de Keukenhof. In 2019 constateerde de gemeente dat de bezoekersaantallen problematisch werden voor de leefbaarheid, veiligheid en beleving en heeft voorgesteld de groei te temperen en een omslag te maken van sightseeingtoeristen naar cultuurtoeristen.[3][4] Over hoe de toekomst ingevuld moet worden in de buurt staan de meepratende partijen tegen over elkaar.[4] Om de impasse tussen partijen in de buurt te doorbreken werd Johan Remkes aangetrokken om te bemiddelen.[5] Hij deed aanbevelingen om het leven op de Schans én de toegenomen toeristenstroom te kanaliseren.[6][4]

↑ a b Redegevende Omschrijving en Toelichting Zaanse Schans, gemeente Zaanstad, 2010 ↑ a b Vijftig jaar Zaanse Schans, Bulletin KNOB, 2013 ↑ Ontwikkelstrategie Zaanse Schans, 2019 ↑ a b c Freek Schravesande, Hoe het toerisme op de Zaanse Schans uit de hand liep. NRC Handelsblad (22 oktober 2021). Gearchiveerd op 25 oktober 2021. Geraadpleegd op 25 oktober 2021. ↑ Het jaarverslag 2019. Stichting de Zaanse Schans (Augustus 2020). Gearchiveerd op 25 oktober 2021. Geraadpleegd op 25 oktober 2021. ↑ Helderheid, heffing, handhaving en druktebeheersplan: Remkes adviseert over toekomst Zaanse Schans. RTV Zaanstreek (22 mei 2019). Gearchiveerd op 25 oktober 2021. Geraadpleegd op 25 oktober 2021.