အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု ကုန်းမကြီး ပေါ်နှင့် အလက်စကာတွင် ရှေးဦးအစက နေထိုင်ကြသူများမှာ အာရှမှ လွန်ခဲ့သော နှစ်ပေါင်း ၁၂,၀၀၀ နှင့် ၄၀,၀၀၀ ကြားတွင် ပြောင်းရွှေ့လာသူများဟု ယုံကြည်ကြသည်။ [၁] ကိုလံဘီယံခေတ် မတိုင်မီ မစ္စစ္စပီယန် ယဉ်ကျေးမှု ထွန်းကားချိန်တွင် အဆင့်မြင့် စိုက်ပျိုးမွေးမြူရေး၊ ခမ်းနားသော ဗိသုကာပညာများ နှင့် နိုင်ငံ အဆင့်ရှိသော လူ့အဖွဲ့အစည်းများ ပေါ်ပေါက်ခဲ့သည်။ ဥရောပသားတို့ အမေရိကန်တွင် စတင်ပြောင်းရွှေ့နေထိုင်ကြချိန်တွင် နဂိုမူလနေထိုင်ကြသော အမေရိကန် သန်းပေါင်းများစွာတို့မှာ ဥရောပသားတို့နှင့် ပါလာသော ကျောက်ကြီးရောဂါ စသည့် ရောဂါများကြောင့် သေဆုံးခဲ့ရသည်။[၂]

 

မေဖလားဝါး သင်္ဘောသည် ဘုရားဖူးတို့အား နယူးဝေါလ်သို့ ၁၆၂၀ခုနှစ်တွင် ပို့ဆောင်ပေးခဲ့သည်ကို ဝီလီယမ် ဟာဆယ်လ်က ၁၈၈၂ ခုနှစ်တွင် "ပလိုင်းမောက် ဆိပ်ကမ်းရှိ မေဖလားဝါး ဟူသော အမည်ဖြင့် ရေးဆွဲထားသော ပန်းချီကား

၁၄၉၂ တွင် စပိန် ဘုရင်၏ လက်အောက်ခံ ဂျီနိုအာမြို့သား စူးစမ်းရှာဖွေသူ ခရစ်စတိုဖာ ကိုလံဘတ် သည် ကာရစ်ဘီယံ ကျွန်းအချို့သို့ ရောက်ရှိခဲ့ပြီး နဂိုမူလ နေထိုင်သူတို့နှင့် ပထမဆုံး အဆက်အဆံ ပြုခဲ့သည်။ ၁၅၁၃ ဧပြီလ ၂ ရက်တွင် အောင်နိုင်သူ ဂျွန် ပေါင့်စ် ဒီ လီယွန် (Juan Ponce de León) လာဖလော်ရီဒါ ဟု သူ အမည်ပေးခဲ့သော နေရာသို့ ရောက်ရှိခဲ့ခြင်းသည် အမေရိကန် ကုန်းမကြီးပေါ်သို့ ဥရောပသားတို့ ပထမဆုံး ရောက်ရှိခြင်း အဖြစ် မှတ်တမ်းတင်ထားသည်။ ထို့နောက် စပိန်လူမျိုးတို့ သည် အမေရိကန်နိုင်ငံ အနောက်တောင်ပိုင်းဒေသတွင် အခြေချ နေထိုင်ခဲ့ကြပြီး ထောင်ပေါင်များစွာတို့မှာ မက္ကဆီကိုမှ တဆင့် ပြောင်းရွှေ့ ဝင်ရောက်လာခဲ့ခြင်း ဖြစ်သည်။ ပြင်သစ် သားမွေးကုန်သည်တို့သည် ကန်ကြီးများ၏ အနီးတွင် နယူးဖရန့် နယ်မြေ အဖြစ် သတ်မှတ်ကြသည်။ နောက်ပိုင်းတွင် ပြင်သစ်တို့သည် မက္ကဆီကို ပင်လယ်ကွေ့ အထိတိုင်အောင် အမေရိကန်မြောက်ပိုင်း၏ အတွင်းပိုင်း ဒေသ အတော်များများကို သူတို့ပိုင် နယ်မြေအဖြစ် သတ်မှတ်ခဲ့ကြသည်။ အင်္ဂလိပ်တို့၏ ပထမဦးဆုံး အောင်မြင်စွာ အခြေချ နေထိုင်ချင်းမှာ ၁၆၀၇ ခုနှစ် ဂျိမ်းစ်တောင်းတွင် ဗာဂျီးနီးယား ကိုလိုနီ ထူထောင်ခြင်းနှင့် ၁၆၂၀ ခုနှစ်တွင် ဘုရားဖူးတို့၏ ပလိုင်းမောက် ကိုလိုနီ (Pilgrims' Plymouth Colony) ကို ထူထောင်ခြင်းတို့ပင် ဖြစ်သည်။ ၁၆၂၈ ခုနှစ်တွင် မက်ဆာချူးဆက် ပင်လယ်အော် ကိုလိုနီကို အငှားချခဲ့ခြင်းကြောင့် ရွှေ့ပြောင်းနေထိုင်သူ အများအပြား ရောက်ရှိခဲ့သည်။ ၁၆၃၄ ခုနှစ်တွင် နယူးအင်္ဂလန်တွင် ပြူရီတန် ၁၀,၀၀၀ ကျော်တို့ အခြေချ နေထိုင်ခဲ့ကြသည်။ ၁၆၁၀ခုနှစ်များ နှောင်းပိုင်းနှင့် အမေရိကန်တော်လှန်ရေးတို့ အကြားတွင် ရာဇဝတ်သား ၅၀,၀၀၀ ခန့်ကို ဗြိတိသျှတို့၏ အမေရိကန် ကိုလိုနီနယ်မြေများသို့ သင်္ဘောဖြင့် တင်ပို့ခဲ့ကြသည်။ [၃] ၁၆၁၄ခုနှစ် အစတွင် ဒတ်ခ်ျတို့သည် ဟတ်ဒ်ဆန်မြစ်၏ အောက်ပိုင်းတလျှောက်တွင် အခြေချနေထိုင်ခဲ့ကြပြီး နယူးအမ်စတာဒမ် နှင့် မက်ဟက်တန်ကျွန်းတို့လည်း အပါအဝင်ဖြစ်သည်။

၁၆၇၄ ခုနှစ်တွင် ဒတ်ခ်ျတို့သည် သူတို့၏ အမေရိကန်နယ်မြေများကို အင်္ဂလန်သို့ လွှဲပြောင်းပေးခဲ့ကြပြီးနောက် နယူးနယ်သာလန် ဒေသကို နယူးယောက်ဟု ပြောင်းလဲအမည်ပေးခဲ့ကြသည်။ အသစ်ရွှေ့ပြောင်းလာကြသူ အထူးသဖြင့် အမေရိကန် တောင်ပိုင်းသို့ ပြောင်းရွှေ့လာသူ အတော်များများမှာ အတွေ့အကြုံမရှိသေးသော ငယ်ရွယ်သည့် အလုပ်သမားများဖြစ်ကြပြီး သူတို့သည် ၁၆၃၀ မှ ၁၆၈၀ အတွင်း ဗာဂျီးနီးယားပြည်နယ်သို့ ရွှေ့ပြောင်းလာသူများ၏ ၃ ပုံ ၂ ပုံမျှ ဖြစ်သည်။ [၄] ၁၈ ရာစု အတွင်းသို့ ရောက်သောအခါတွင် အာဖရိကမှ ရောက်ရှိလာသော ကျွန်များမှာ အလုပ်ကြမ်းများအတွက် အဓိက အရင်းအမြစ် ဖြစ်လာကြသည်။ ၁၇၂၉ ခုနှစ် ကာရိုလိုင်းနား နှစ်ပိုင်းကွဲခြင်းနှင့် ၁၇၃၂ ခုနှစ် ဂျော်ဂျီယာ ပြည်နယ်ကို ကိုလိုနီအဖြစ် ပြုလုပ်ခြင်းတို့ကြောင့် အမေရိကန် ပြည်ထောင်စု ဖြစ်လာမည့် ဗြိတိသျှ၏ ကိုလိုနီ ၁၃ ခုကို ထူထောင်ခဲ့ပြီး ဖြစ်သည်။ ပြည်နယ်တိုင်းတွင် ဒေသဆိုင်ရာ အစိုးရ ရှိပြီး ရွေးကောက်ပွဲတွင် မည်သူမဆို ပါဝင်ယှဉ်ပြိုင် မဲပေးနိုင်ကြသည်။ ရှေးခေတ်က အင်္ဂလိပ်လူမျိုးတို့၏ ရပိုင်ခွင့် အခွင့်အရေး စသည့် လမ်းစဉ်တို့ကို လိုက်နာမှု တိုးပွား လာကြခြင်း နှင့် ကိုယ်ပိုင်အုပ်ချုပ်ရေး နှင့် ပတ်သက်သည့် စိတ်ဓာတ်များကြောင့် ရီပတ်ဘလစ်ကင် သဘောတရားကို ထောက်ခံလာကြခြင်းတို့ပင် ဖြစ်သည်။ ပြည်နယ်တိုင်းတွင် အာဖရိက ကျွန်များ ရောင်းဝယ်ဖောက်ကားမှု ကို တရားဝင်ဖြစ်အောင် ပြုခဲ့ကြသည်။ မွေးဖွားနှုန်း များပြားလာခြင်း၊ သေဆုံးမှုနှုန်း နည်းပါးလာခြင်းနှင့် ပြောင်းရွှေ့ဝင်ရောက်သူတို့ ပုံမှန် ရှိနေခြင်းတို့ကြောင့် ကိုလိုနီများရှိ လူဦးရေမှာ အလျင်အမြန်ပင် တိုးပွားလာခဲ့သည်။ ခရစ်ယာန် ရီဗိုက်တယ်လစ်ဇ် တို့၏ ၁၇၃၀ ခုနှစ်များ နှင့် ၁၇၄၀ ခုနှစ်များ အကြား လှုပ်ရှားမှု တို့နှင့် ပထမဆုံး မဟာ နိုးကြားမှု (Great Awakening) အပြီးတွင် ဘာသာရေးနှင့် ဘာသာရေး လွတ်လပ်မှု တို့ကို စိတ်ဝင်စားမှု တိုးပွားလာခဲ့ကြသည်။ ပြင်သစ် နှင့် အင်ဒီးယန်း တို့၏ စစ်ပွဲအပြီးတွင် ဗြိတိသျှတပ်တို့သည် ကနေဒါကို ပြင်သစ်တို့ထံမှ သိမ်းယူခဲ့သော်လည်း ဖရန်ကိုဖုန်း လူမျိုးတို့သည် တောင်ဘက် ကိုလိုနီများနှင့် မတူပဲ နိုင်ငံရေးအရ တသီးတခြား ဖြစ်နေခဲ့ကြသည်။ ပြောင်းရွှေ့ခံရသော နဂိုမူလ အမေရိကန်များ (အများသိကြသည်မှာ "အမေရိကန် အင်ဒီးယန်းများ") မပါဘဲ ကိုလိုနီ ၁၃ ခုတို့၏ လူဦးရေမှာ ၁၇၇၀တွင် ၂.၆ သန်းအထိ ရှိလာခဲ့သည်။ ထိုလူဦးရေထဲမှာ ၃ ပုံ ၁ပုံမှာ ဗြိတိန်မှ ဖြစ်ပြီး အမေရိကန် ငါးယောက်လျှင် တစ်ယောက်မှာ လူမည်းကျွန်များ ဖြစ်ကြသည်။[၅] ဗြိတိသျှ တို့၏ အခွန်ကောက်ခံမှုမှ ကင်းလွတ်ခွင့် ရသော်လည်း အမေရိကန် ကိုလိုနီတို့သည် ဂရိတ်ဗြိတိန်၏ ပါလီမန်တွင် ကိုယ်စားပြုခွင့် မရပေ။

 

ဂျွန် ထရမ်ဘူးလ် ၏ လွတ်လပ်ရေး ကြေညာခြင်း ပန်ချီကား ၁၈၁၇-၁၈၁၈

၁၇၆၀ ခုနှစ်များ မှ ၁၇၇၀ခုနှစ်များ အစောပိုင်းအတွင်း အမေရိကန် ကိုလိုနီများနှင့် ဗြိတိသျှတို့အကြား တင်းမာမှုမှ တဆင့် ၁၇၇၅ မှ ၁၇၈၁ ခုနှစ် အထိကြာသော အမေရိကန် လွတ်လပ်ရေး စစ်ပွဲကို ပေါ်ပေါက်လာစေခဲ့သည်။ ၁၇၇၅ ခုနှစ် ဇွန်လ ၁၄ ရက်တွင် ဖီလာဒဲလ်ဖီးယားတွင် ကျင်းပသော ကွန်တီနန်တယ် ကွန်ဂရက်မှ ဂျော့ချ် ဝါရှင်တန်၏ အုပ်ချုပ်မှု အောက်တွင် ကွန်တီနန်တယ် စစ်တပ်ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ "လူအားလုံးကို အညီအမျှ ဖန်ဆင်းခဲ့သည်။" ဟု ကြွေးကြော်ခဲ့ကြပြီး မည်သူ့မဆို ရသင့်ရထိုက်သော အခွင့်အရေးများ ရှိသည်ဟု ဆိုကာ ကွန်ဂရက်သည် လွတ်လပ်ရေး ကြေညာစာတမ်းကို ၁၇၇၆ ခုနှစ် ဇူလိုင်လ ၄ ရက်တွင် အတည်ပြုခဲ့သည်။ ထိုမူကြမ်း၏ အများစုကို ရေးသားသူမှာ သောမတ်စ် ဂျက်ဖာဆင် ဖြစ်သည်။ ထိုနေ့ကို နှစ်စဉ်နှစ်တိုင်းတွင် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု၏ လွတ်လပ်ရေးနေ့ အဖြစ် ကျင်းပလျက် ရှိသည်။ ၁၇၇၇ တွင် ကွန်ဖက်ဒရေးရှင်း အတွက် မူများကို ချမှတ်ခဲ့ပြီး အားနည်းသော ကွန်ဖက်ဒရယ် အစိုးရဖြင့် ၁၇၈၉ ခုနှစ် အထိ အုပ်ချုပ်ခဲ့ကြသည်။

ဗြိတိသျှတို့သည့် ပြင်သစ်နှင့် စပိန်တို့၏ အကူအညီ ရယူထားသော အမေရိကန်တပ်များကို ရှုံးနိမ့်ပြီးသည့် အခါတွင် ဂရိတ်ဗြိတိန်သည် အမေရိကန်တို့၏ လွတ်လပ်ရေး နှင့် မစ္စစ္စပီမြစ်၏ အနောက်ဘက်ခြမ်းရှိ နယ်မြေများ အပေါ်တွင် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု၏၏ အချုပ်အခြာ အာဏာ ပိုင်ဆိုင်မှု ကို အသိအမှတ် ပြုခဲ့ရသည်။ အခွန်ကောက်ခံနိုင်သည့် အာဏာပါဝင်သည့် ခိုင်မာသော အမျိုးသား အစိုးရ ဖွဲ့စည်းရန် အလိုရှိသည့် သူတို့က ဖွဲ့စည်းပုံ အခြေခံဥပဒေဆိုင်ရာ ညီလာခံကို ၁၇၈၇ တွင် ကျင်းပခဲ့သည်။ ၁၇၈၈ တွင် အမေရိကန် ပြည်ထောင်စု၏ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြေခံဥပဒေကို အတည်ပြု နိုင်ခဲ့သည်။ သမ္မတနိုင်ငံ အသစ်၏ ဆီးနိတ်လွှတ်တော်၊ အောက်လွှတ်တော်တို့ကို ဖွဲ့စည်းခဲ့ပြီး ၁၇၈၉ ခုနှစ်တွင် ဂျော့ချ် ဝါရှင်တန်က သမ္မတရာထူးကို ရယူခဲ့သည်။ ဖက်ဒရယ် အစိုးရမှ လူတစ်ဦးတစ်ယောက်ချင်းစီ၏ အခွင့်အရေးအား ကန့်သတ်ချုပ်ချယ်မှု ကို တားမြစ်ထားပြီး နှင့် ဥပဒေအရ နည်းလမ်းအမျိုးမျိုးဖြင့် အကာအကွယ် ပေးရန် အာမခံချက်ပေးထားသည့် အခွင့်အရေးများ ဆိုင်ရာ ဥပဒေ (The Bill of Rights) ကို ၁၇၉၁ ခုနှစ်တွင် ပြဋ္ဌာန်းခဲ့သည်။

ကျွန်စနစ်နှင့် ပတ်သက်သော အတွေးအခေါ်များမှာ ပြောင်းလဲလာကြသည်။ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြေခံ ဥပဒေတွင်ပါသော စာပိုဒ်တစ်ပိုဒ် အရ အာဖရိက ကျွန် ရောင်းဝယ်ရေးကို ၁၈၀၈ ခုနှစ် အထိသာ အကာအကွယ် ပေးထားသည်။ မြောက်ဘက်ပိုင်းရှိ ပြည်နယ်များက ကျွန်စနစ်ကို ၁၇၈၀ မှ ၁၈၀၄ ခုနှစ်အတွင်း ပယ်ဖျက်ခဲ့ကြသည်။ ထို့အတွက် တောင်ပိုင်းရှိ ကျွန်စနစ် ကျင့်သုံးနေသေးသော ပြည်နယ်များကို "ထူးခြားသော အဖွဲ့အစည်းများ" အဖြစ် ကြွင်းကျန်ရစ်ခဲ့စေသည်။ ၁၈၀၀ ခုနှစ်လောက်တွင် စတင်သော ဒုတိယ မဟာနိုးကြားမှု (Second Great Awakening) အရ အီဗန်ဂျယ်လစ်ကယ်လစ်ဇင် (evangelicalism) သည် ကိုယ်ဝန်ဖျက်ချမှု အပါအဝင် အမျိုးမျိုးသော လူမှုရေးဆိုင်ရာ ပြုပြင်ပြောင်းလဲရေး လှုပ်ရှားမှု တို့၏ နောက်ကွယ်မှ အားတစ်ခု ဖြစ်လာခဲ့သည်။

 

နယ်မြေတို့ကို ရယူခြင်းကို နေ့စွဲဖြင့် ပြထားပုံ

အမေရိကန်တို့ အနေနှင့် အနောက်ဘက်သို့ နယ်မြေချဲ့ထွင်ရန် စိတ်အားထက်သန်ခြင်းကြောင့် အင်ဒီးယန်းစစ်ပွဲများ အချိန်ကာလ ရှည်လျားစွာ ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ ၁၈၀၃ခုနှစ် သမ္မတ သောမတ်စ် ဂျက်ဖာဆန်၏ လက်ထက်တွင် လူဝီစီးယားနားမှ ပြင်သစ်တို့ ပိုင်ဆိုင်သည့် နယ်မြေကို ဝယ်ယူခဲ့ခြင်းကြောင့် နိုင်ငံ၏ အရွယ်အစားမှာ နှစ်ဆ ဖြစ်လာခဲ့သည်။[၆] အမျိုးမျိုးသော မကျေနပ်မှုကြောင့် ဗြိတိန်တို့ အပေါ် ကြေညာတိုက်ခိုက်ခဲ့သော ၁၈၁၂ စစ်ပွဲတွင် မည်သူမျှ အနိုင်မရရှိခဲ့သော်လည်း အမေရိကန်တို့၏ အမျိုးသားစိတ်ဓာတ်ကို ခိုင်မာလာစေခဲ့သည်။ အမေရိကန် စစ်တပ်တို့က ဖလော်ရီဒါသို့ အကြိမ်ကြိမ် ကျူးကျော်ဝင်ရောက်ခြင်းကြောင့် စပိန်တို့အနေနှင့် ဖလော်ရီဒါနှင့် အခြား ပင်လယ်ကွေ့ ကမ်းရိုးတန်း နယ်မြေများကို ၁၈၁၉ ခုနှစ်တွင် လက်လွှတ်ခဲ့သည်။ နဂို နေထိုင်သော အင်ဒီးယန်းတို့ကို ဖယ်ရှားသည့် "မျက်ရည်များ၏ ခြေရာ" (Trail of Tears) ဟု ညွှန်းဆို ခေါ်ဝေါ်ကြသည့် အဖြစ်အပျက်တွင် ၁၈၃၀ ခုနှစ်တွင် အင်ဒီးယန်း ဖယ်ရှားရေး ပေါ်လစီကို အကောင်အထည်ဖော်ခဲ့ကြပြီး မူလ နေထိုင်သူတို့၏ မြေများကို သိမ်းယူခဲ့ခြင်း ဖြစ်သည်။ အမေရိကန် ပြည်ထောင်စုသည် ၁၈၄၅ ခုနှစ်တွင် တက်ကဆပ် သမ္မတနိုင်ငံကို ထည့်သွင်းခဲ့သည်။ အမေရိကန်တို့သည် မြောက်အမေရိကတိုက်ပေါ်တွင် နယ်မြေချဲ့ထွင်ရန် အတွက် ဖြစ်သည်ဟု ယုံကြည်သည့် အယူအဆ (Manifest Destiny) မှာ ထိုအချိန်တွင် လူကြိုက်များ ထင်ရှားခဲ့သည်။ [၇] ၁၈၄၆ခုနှစ် ဗြိတိသျှ တို့နှင့် ချုပ်ဆိုသော အော်ရီဂွန် စာချုပ်အရ အမေရိကန်တို့သည် ယနေ့ခေတ် အမေရိကန် အနောက်မြောက်ပိုင်း ဒေသကို ထိန်းချုပ်ခွင့် ရခဲ့သည်။ မက္ကဆီကန်-အမေရိကန် စစ်ပွဲတွင် အမေရိကန်တို့ အနိုင်ရခဲ့ခြင်းကြောင့် ၁၈၄၈ ခုနှစ်တွင် မက္ကဆီကန်တို့ ကယ်လီဖိုးနီးယားပြည်နယ် နှင့် ယနေ့ခေတ် အနောက်တောင်ပိုင်း အမေရိကန်ဒေသတို့ကို လက်လွတ် ဆုံးရှုံးခဲ့ရသည်။ ၁၈၄၈-၄၉ ခုနှစ် ကယ်လီဖိုးနီးယားတွင် ရွှေ အလုအယက် တူးဖော်ကြခြင်း (California Gold Rush) ကြောင့် အနောက်ဘက်သို့ ရွှေ့ပြောင်းမှုများ ပိုမို ဖြစ်ပေါ်လာခဲ့သည်။ ရထားလမ်း အသစ်များ ဖောက်လုပ်ခြင်းကြောင့် ပြောင်းရွှေ့လိုသူတို့ အတွက် ရွှေ့ပြောင်းမှု ကို လွယ်ကူသွားစေပြီး နဂိုမူလ အမေရိကန် နေထိုင်သူတို့နှင့် ပဋိပက္ခများ ပိုမို ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ ရာစုနှစ် တဝက်အတွင်းတွင် အမေရိကန် ဘိုင်ဆန် သို့ ကျွဲ အကောင်ရေ သန်း၄၀ ကျော်ကို အရေခွံရရန်၊ အစားစားရန်နှင့် ရထားလမ်းဖောက်လုပ်ရာတွင် လွယ်ကူရန် သတ်ဖြတ်ခဲ့ကြသည်။ ထိုကျွဲများသည် နဂိုမူလ နေထိုင်သူ အင်ဒီးယန်းတို့၏ အဓိက ရင်းမြစ်ဖြစ်သောကြောင့် ကျွဲများ ဆုံးရှုံးခြင်းသည် မူလနေထိုင်သူတို့၏ ယဉ်ကျေးမှု ကို အကြီးအကျယ် ထိခိုက်စေခဲ့သည်။

 

ကာရီယာ နှင့် အိုက်ဗ်တို့၏ လက်ရာပုံတူ "ဂက်တီဘတ်ခ်တိုက်ပွဲ" ၁၈၆၃

ကျွန်စနစ် ကျင့်သုံးသော ပြည်နယ်များ နှင့် ကျွန်စနစ် မရှိသော ပြည်နယ်များ အကြား တင်းမာမှုသည် ပြည်နယ် နှင့် ဖက်ဒရယ် အစိုးရ အကြား ဆက်ဆံရေး နှင့် ပတ်သက်သည့် ငြင်းခုံမှုဖြင့် ကြီးထွားလာခဲ့သည်။ ထို့အပြင် ပြည်နယ် အသစ်များ အကြားတွင် ကျွန်စနစ် ပျံ့နှံ့မှုနှင့် ပတ်သက်၍ သွေးထွက်သံယို ပြင်းထန်သော ပဋိပက္ခများ ဖြစ်ပွားခဲ့သည်။ ၁၈၆၀ ခုနှစ်တွင် ကျွန်စနစ်ကို ဆန့်ကျင်သူ အများအပြား ပါဝင်သော ရီပတ်ဘလစ်ကင် ပါတီမှ အေဘရာဟမ် လင်ကွန်း သမ္မတ အဖြစ် အရွေးချယ် ခံခဲ့ရသည်။ သူသည် သမ္မတ အဖြစ် တာဝန် မထမ်းဆောင်မီတွင် ကျွန်စနစ် ကျင့်သုံးသော ပြည်နယ် ၇ ခုက ခွဲထွက်ရန် ကြေညာခဲ့ပြီး အမေရိကား ၏ ကွန်ဖက်ဒရိတ် ပြည်နယ်များ အဖြစ် ထူထောင်ခဲ့သည်။ ဖက်ဒရယ် အစိုးရက ထိုကြေညာချက်ကို တရားမဝင်ကြောင်း သတ်မှတ်ခဲ့သည်။ ကွန်ဖက်ဒရိတ် ပြည်နယ်များက ဆမ်တာခံတပ်ကို တိုက်ခိုက်ရာမှ အမေရိကန် ပြည်တွင်းစစ် စတင်ဖြစ်ပွားခဲ့ပြီး အခြား ကျွန်စနစ် ကျင့်သုံးသော ပြည်နယ် ၄ခုက ကွန်ဖက်ဒရိတ် ပြည်နယ်များနှင့် ပူးပေါင်းခဲ့သည်။ လင်ကွန်း၏ ၁၈၆၃ ခုနှစ် ကြေညာချက်မှ ကွန်ဖက်ဒရိတ် ပြည်နယ်များ အတွင်း ရှိနေသော ကျွန်များကို လွတ်မြောက်ကြောင်း ကြေညာခဲ့သည်။ ယူနီယံ တပ်တို့မှ ၁၈၆၅ ခုနှစ် အောင်ပွဲရအပြီးတွင် အမေရိကန် ဖွဲ့စည်းပုံ အခြေခံဥပဒေတွင် ပြင်ဆင်ချက် ၃ ခုကို ထည့်သွင်းခဲ့ပြီး ထို့ပြင်ဆင်ချက်မှ ကျွန်ဖြစ်နေသော ၄ သန်းနီးပါးမျှ ရှိသည့် အာဖရိက-အမေရိကန်တို့ကို လွတ်လပ်သူများ အဖြစ် ကြေညာခဲ့ပြီး[၈] သူတို့အား နိုင်ငံသားများ အဖြစ် သတ်မှတ်ခဲ့ကာ မဲပေးနိုင်သော အခွင့်အရေးကို ပေးအပ်ခဲ့သည်။ စစ်ပွဲနှင့် စစ်ပွဲ၏ ဆုံးဖြတ်ချက်မှ ဖက်ဒရယ် အစိုးရ၏ အာဏာကို သိသိသာသာ မြှင့်တင်ပေးခဲ့သည်။[၉] ထိုစစ်ပွဲသည် အမေရိကန် သမိုင်းတွင် အသေအပျောက် အများဆုံး ပဋိပက္ခ တစ်ခုဖြစ်ပြီး စစ်သား ၆၂၀,၀၀၀ ခန့် သေဆုံးခဲ့ရသည်။[၁၀]

 

နယူးယောက် ဆိပ်ကမ်း၊ အဲလစ်ကျွန်းတွင် အမေရိကားသို့ ရွှေ့ပြောင်းလာကြသူများ၊ ၁၉၀၂

စစ်ပွဲအပြီးတွင် လင်ကွန်း လုပ်ကြံခံခဲ့ရပြီးသည့်နောက် တောင်ဘက် ပြည်နယ်များကို ပြန်လည် ထည့်သွင်းဖွဲ့စည်းရေး နှင့် ပြန်လည်တည်ဆောက်ရေး အတွက် ရည်ရွယ်ချက်ထားပြီး လတ်တလော လွတ်မြောက်လာကြသော ကျွန်တို့၏ အခွင့်အရေးကို အဓိကထားသည့် ရီပတ်ဘလစ်ကင်တို့၏ ပြန်လည်တည်ဆောက်ရေး ပေါ်လစီတွင် အစွန်းရောက် သမားများ ကြီးစိုးလာခဲ့သည်။ ၁၈၇၆ ခုနှစ် သမ္မတ ရွေးကောက်ပွဲ အပေါ် အငြင်းပွားမှု နှင့် ၁၈၇၇ ခုနှင့် ပြန်လည် ညှိနှိုင်းမှုတို့မှ ပြန်လည်တည်ဆောက်ရေးကို အဆုံးသတ်ခဲ့သည်။ မကြာမီတွင် ဂျင်မ်ခရိုး ဥပဒေဖြင့် အာဖရိက-အမေရိကန်တို့၏ မဲပေးပိုင်ခွင့်ကို အကာအကွယ် ပေးခဲ့သည်။ မြောက်ဘက် ဒေသတွင်မူ မြို့ပြများ ဖွံ့ဖြိုးလာခြင်းနှင့် ယခင်က မကြုံဖူးအောင် များပြားလှသော ဥရောပတောင်ပိုင်း နှင့် အရှေ့ပိုင်းမှ ရွှေ့ပြောင်းလာသူများကြောင့် နိုင်ငံ၏ စက်မှု ထွန်းကားရေးကို မြန်ဆန်စေခဲ့သည်။ ၁၉၂၉ အထိတိုင်အောင်ပင် အများအပြား ရွှေ့ပြောင်းလာကြသူများကြောင့် အလုပ်သမား ဦးရေများပြားလာပြီး အမေရိကန် ယဉ်ကျေးမှု ကို ပြောင်းလဲစေခဲ့သည်။ နိုင်ငံ၏ အခြေခံ အဆောက်အအုံများ ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်လာမှုကလည်း စီးပွားရေး ဖွံ့ဖြိုးတိုးတက်မှု ကို အထောက်အကူ ပေးခဲ့သည်။ ၁၈၆၇ ခုနှစ်တွင် ရုရှားတို့ထံမှ အလက်စကာ ဒေသကို ဝယ်ယူခြင်းဖြင့် ကုန်းမကြီးအား ချဲ့ထွင်မှု ကို အဆုံးသတ်ခဲ့သည်။ ၁၈၉၀ ခုနှစ် ဝေါင်းဒက်နီး စမ်းချောင်းတွင် ဖြစ်ပွားခဲ့သော အစုလိုက် အပြုံလိုက်သတ်ဖြတ်မှု (Wounded Knee Massacre) သည် အင်ဒီးယန်းတို့နှင့် စစ်ပွဲတွင် နောက်ဆုံး ပဋိပက္ခ ဖြစ်သည်။ ၁၈၉၃ ခုနှစ်တွင် ပစိဖိတ် သမုဒ္ဒရာထဲရှိ ဘုရင်နိုင်ငံ တစ်နိုင်ငံဖြစ်သော ဟာဝိုင်အီနိုင်ငံ၏ လက်ရှိဘုရင်စနစ်ကို ထိုဒေသတွင် နေထိုင်သူ အမေရိကန် လူမျိုးများ ဦးဆောင်သည့် အာဏာသိမ်းမှုက ဖယ်ရှားဖြစ်ခဲ့သည်။ အမေရိကန် ပြည်ထောင်စုသည် ဟာဝိုင်အီကျွန်းစုကို ၁၈၉၈ တွင် အမေရိကန် နိုင်ငံ အတွင်း ထည့်သွင်းခဲ့သည်။ ထိုနှစ်တွင် ဖြစ်ပွားသော စပိန်-အမေရိကန် စစ်ပွဲတွင် အောင်နိုင်မှုက အမေရိကန် ကို ကမ္ဘာ့အင်အားကြီး နိုင်ငံတစ်နိုင်ငံ ဖြစ်ကြောင်း ပြသခဲ့ပြီး ထိုမှ တဆင့် ပျူရီတို ရီကို၊ ဂူအမ်ကျွန်း နှင့် ဖိလစ်ပိုင်နိုင်ငံတို့ကို အမေရိကန် နိုင်ငံတွင်းသို့ ထည့်သွင်းခဲ့သည်။ [၁၁] ဖိလစ်ပိုင်သည် ရာစုနှစ် တစ်ဝက်အကြာတွင် လွတ်လပ်ရေး ရခဲ့ပြီး ပျူရီတို ရီကို နှင့် ဂူအမ်ကျွန်းမှာ အမေရိကန်၏ နယ်နိမိတ်အတွင်း ဆက်လက် တည်ရှိနေဆဲ ဖြစ်သည်။

 

၁၉၃၆ခု သဲမုန်တိုင်း ကာလအတွင်း တောင်ဒါကိုတာမှ စွန့်ပစ်ထားသော ယာခင်းတစ်ခု

၁၉၁၄ ခုနှစ် ပထမကမ္ဘာစစ် ဖြစ်ပွားချိန်တွင် အမေရိကန်သည် မည်သူ့ဘက်မှ မလိုက်ခဲ့ပေ။ အမေရိကန် အများစုသည် ဗြိတိသျှနှင့် ပြင်သစ်တို့အား စာနာကြသော်လည်း အများစုမှာ ဝင်ရောက်စွက်ဖက်မှု ကို ကန့်ကွက်ခဲ့သည်။[၁၂] ၁၉၁၇ တွင် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုသည် မဟာမိတ် အဖွဲ့သို ဝင်ရောက်ခဲ့ပြီးနောက် ဂျာမနီပါဝင်သော ဗဟိုအင်အားကြီးနိုင်ငံများ အတွက် အရေးနိမ့်စေခဲ့သည်။ စစ်ပွဲအပြီးတွင် ဆီးနိတ်လွှတ်တော်မှ နိုင်ငံပေါင်းချုပ် အသင်းကြီး ဖွဲ့စည်းမှု ပါဝင်သော ဗာဆိုင်းစာချုပ်ကို အတည်မပြုခဲ့ပေ။ အမေရိကန်သည် တဖက်သတ်ဝါဒ (unilateralism) ကို ကျင့်သုံးခဲ့ရာမှ အထီးကျန်ဝါဒ (isolationism) ဖြစ်လုနီးပါးပင် ဖြစ်ခဲ့သည်။[၁၃] ၁၉၂၀ ခုနှစ်တွင် အမျိုးသမီး အခွင့်အရေးဆိုင်ရာ လှုပ်ရှားမှု အောင်မြင်၍ ဖွဲ့စည်းပုံ အခြေခံဥပဒေတွင် အမျိုးသမီးတို့ မဲပေးပိုင်ခွင့် အတွက် ပြင်ဆင်နိုင်ခဲ့သည်။ ၁၉၂၀ ခုနှစ်များအတွင်း အကြီးအကျယ် ကြွယ်ဝချမ်းသာလာခြင်းသည် ၁၉၂၉ ဝေါလ်စထရိ ဈေးကွက် ပြိုလဲခြင်းနှင့် အတူ ပြီးဆုံးခဲ့ပြီး ကမ္ဘာ့စီးပွားပျက်ကပ်ကြီး ဖြစ်ပေါ်ခဲ့ရသည်။ ၁၉၃၂ ခုနှစ်တွင် ဖရန်ကလင်ဒီ ရုစဗဲ့ သည် သမ္မတအဖြစ် အရွေးခံရပြီးနောက် စီးပွားရေးအပေါ်တွင် အစိုးရမှ ဝင်ရောက်စွက်ဖက်မှုကို တိုးမြှင့်သည့် ပေါ်လစီ အများအပြားကို ချမှတ်ခဲ့သည်။ ၁၉၃၀ ခုနှစ်များ အတွင်း သဲမုန်တိုင်းများတိုက်ခိုက်ခြင်းသည် လယ်ယာ လုပ်ကိုင်သည့် လူ့အဖွဲ့အစည်းများကို ချွတ်ခြုံကျသွား စေပြီး အနောက်ဘက်သို့ ရွှေ့ပြောင်းမှု အများအပြား အသစ်တဖန် ပေါ်ပေါက်ခဲ့ပြန်သည်။

 

အမေရိကန် စစ်တပ် ခြေလျင် တပ်မ (၁) မှ စစ်သားများ နော်မန်ဒီ ဆိပ်ကမ်းသို့ ဒီဒေးတွင် ကမ်းတက် တိုက်ခိုက်စဉ် ဇွန်လ ၆ ရက်၊ ၁၉၄၄

ဒုတိယကမ္ဘာစစ်၏ အစောပိုင်းကာလတွင် မည်သည့်ဘက်မှ ပါဝင်ခြင်း မရှိခဲ့သော အမေရိကန် ပြည်ထောင်စုသည် နာဇီ ဂျာမနီတို့ ပိုလန်ကို ၁၉၃၉ စက်တင်ဘာလတွင် ကျူးကျော်ဝင်ရောက်ပြီးနောက်တွင် မဟာမိတ် တို့ကို ၁၉၄၁ မတ်လမှစ၍ ငှားရမ်းခြင်း အစီအစဉ်ဖြင့် ပစ္စည်းများ စတင် ထောက်ပံ့ပေးခဲ့သည်။ ၁၉၄၁ ခုနှစ် ဒီဇင်ဘာလ ၇ ရက်တွင် ဂျပန်အင်ပိုင်ယာသည် ပုလဲဆိပ်ကမ်း သို့ အမှတ်မထင် ဝင်ရောက် ဗုံးကြဲတိုက်ခိုက်ရာမှ အမေရိကန် ပြည်ထောင်စုသည် မဟာမိတ်များ နှင့် ပူးပေါင်းခဲ့ကာ ဝင်ရိုးတန်း အင်အားကြီးနိုင်ငံများကို ဆန့်ကျင်တိုက်ခိုက်ခဲ့သည့် အပြင် အမေရိကန်ရှိ ဂျပန် ထောင်ပေါင်းများစွာကို စစ်စခန်းများသို့ ပြောင်းရွှေ့ နေရာချထားခဲ့သည်။[၁၄] စစ်ပွဲတွင် ပါဝင်လာခြင်းကြောင့် ရင်းနှီးမြှုပ်နှံမှုများ နှင့် ကုန်ထုတ်လုပ်မှုများ တိုးပွားလာခဲ့သည်။ စစ်အတွင်း အဓိက တိုက်ခိုက်သူများတွင် အမေရိကန် နိုင်ငံ တစ်ခုသာလျှင် ပိုမိုချမ်းသာ လာခဲ့သည်။ စစ်ကြောင့် မွဲတေမသွားဘဲ ပို၍ ချမ်းသာ လာခဲ့သည်။ [၁၅] ဘရက်တန် ဝုဒ် နှင့် ယော်လ်တာ တို့တွင် ပြုလုပ်သော မဟာမိတ် ညီလာခံမှ နိုင်ငံတကာ အဖွဲ့အစည်း အတွက် စနစ်အသစ်ကို အကြမ်းမျဉ်း ဆွေးနွေးခဲ့ပြီး ထိုစနစ်တွင် အမေရိကန် ပြည်ထောင်စု နှင့် ဆိုဗီယက် ပြည်ထောင်စု တို့ကို ကမ္ဘာ့ အရေးအခင်းများ၏ ဗဟိုချက်မ အဖြစ်ထားရှိခဲ့သည်။ ဥရောပတွင် အောင်ပွဲများ ရရှိပြီးသည့်နောက်တွင် ၁၉၄၅ ခုနှစ်တွင် ဆန်ဖရန်စစ္စကိုမြို့ တွင် နိုင်ငံတကာ ညီလာခံ တစ်ခုကို ကျင်းပခဲ့ပြီး ထိုညီလာခံမှ ကုလသမဂ္ဂ ပဋိဉာဏ် စာတမ်းကို ရေးဆွဲခဲ့ကာ ၎င်းမှာ စစ်အပြီးတွင် အသက်ဝင်လာခဲ့သည်။ [၁၆] အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုသည် နျူးကလီးယား လက်နက်ကို ပထမဆုံးထုတ်လုပ်ခဲ့ပြီး ထိုဗုံးများကို ဂျပန်နိုင်ငံ ဟီရိုရှီးမား နှင့် နာဂါဆာကီမြို့တို့ ပေါ်တွင် ဩဂုတ်လတွင် ကျဲချခဲ့သည်။ ဂျပန်တို့သည် စက်တင်ဘာ ၂ ရက်နေ့တွင် လက်နက်ချခဲ့ပြီး စစ်ကြီး ပြီးဆုံးခဲ့သည်။[၁၇]

 

မာတင်လူသာကင်း ဂျူနီယာ "ကျွန်တော့်မှာ အိပ်မက်ရှိတယ်" ဆိုသော မိန့်ခွန်းကို ပြောကြားနေစဉ် ၁၉၆၃

အမေရိကန်ပြည်ထောင်စု နှင့် ဆိုဗီယက်ပြည်ထောင်စုတို့သည် ဒုတိယကမ္ဘာစစ် အပြီးတွင် စစ်အေးတိုက်ပွဲ ကာလအတွင်း တန်ခိုးအရှိန်အဝါ အာဏာချင်း အားပြိုင်ကြသည်။ ဥရောပရှိ စစ်ရေးကိစ္စများကို နေတိုးအဖွဲ့ နှင့် ဝါဆောစာချုပ်အဖွဲ့ တို့မှ တဆင့် လွှမ်းမိုးကြပြီး ဒေသအတော်များများတွင် ကြားခံနိုင်ငံများမှတဆင့် လက်သီးပုန်းစစ်ပွဲများ ဆင်နွှဲကြသည်။ လက်ဝဲဝါဒီတို့၏ ဒေသများနှင့် ဝင်ငွေကို ပြန်လည်ခွဲရေရေး ပရော့ဂျက်များကို ဆန့်ကျင်သည့် အမေရိကန်နိုင်ငံသည် မကြာခဏဆိုသလိုပင် အာဏာရှင် အစိုးရများကို ကူညီပံ့ပိုးလေ့ ရှိသည်။ အမေရိကန် စစ်တပ်တို့သည် တရုတ်ကွန်မြူနစ်တပ်တို့ကို ၁၉၅၀-၅၃ ခုနှစ် ကိုရီးယားစစ်ပွဲ အတွင်း တိုက်ခိုက်ခဲ့သည်။ လွှတ်တော်၏ "အမေရိကန် မဆန်မှုများကို စုံစမ်းသည့်ကော်မတီ" သည် လက်ဝဲဝါဒီတို့၏ အဖျက်အမှောင့် လုပ်ငန်းများကို စုံစမ်းစစ်ဆေးလေ့ ရှိပြီး ဆီးနိတ်လွှတ်တော်အမတ် ဂျိုးဆက် မက်ကာသီ သည် ကွန်မြူနစ် ဆန့်ကျင်ရေး လှုပ်ရှားမှုတွင် အခရာကျသူ ဖြစ်သည်။

၁၉၆၁ ခုနှစ် ဆိုဗီယက်တို့၏ ပထမဆုံး လူသားပါဝင်သည့် အာကာသယာဉ်ကို လွှတ်တင်ပြီးနောက် အမေရိကန် သမ္မတ ဂျွန်အက်ဖ်ကနေဒီ က အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုကို လပေါ်တွင် ပထမဆုံး ရောက်ရှိသူဖြစ်ရမည်ဟု ကြွေးကြော်ခဲ့ပြီးနောက် ၁၉၆၉ ခုနှစ်တွင် အမေရိကန်တို့ လပေါ်သို့ ဆင်းသက်နိုင်ခဲ့သည်။ ကနေဒီသည် ဆိုဗီယက်တို့ နှင့် ကျူးဘားတွင် နျူးကလီးယား လက်နက်ဆိုင်ရာ တင်းမာမှု တစ်ခုလည်း ဖြစ်ခဲ့သေးသည်။ ထိုအချိန်ကာလ အတောအတွင်းတွင် အမေရိကန်ပြည်ထောင်စုသည် အရှိန်အဟုန်မပျက်သော စီးပွားရေး တိုးတက်မှု ရှိနေခဲ့သည်။ ရိုဆာပတ်ခ်၊ မာတင်လူသာကင်း ဂျူနီယာ၊ ဂျိမ်းစ်ဘီဗဲလ် စသည့် အာဖရိက- အမေရိကန်တို့သည် ပြည်သူ့ အခွင့်အရေးဆိုင်ရာ လှုပ်ရှားမှုများကို ဦးဆောင်ဦးရွက် ပြုခဲ့ပြီး အသားအရောင် ခွဲခြားခြင်း နှင့် ခွဲခြားဆက်ဆံခြင်း ပြဿနာများကို ထိပ်တိုက်ရင်ဆိုင်ခဲ့ကြသည်။ ကနေဒီ လုပ်ကြံခံရပြီးသည့်နောက် ၁၉၆၃ တွင် နောက်တက်လာသည့် သမ္မတ လင်ဒန် ဘီ ဂျွန်ဆင် လက်ထက်တွင် ၁၉၆၄ခုနှစ် ပြည်သူ့အခွင့်အရေးဆိုင်ရာ ဥပဒေ၊ ၁၉၆၅ခု မဲပေးပိုင်ခွင့် ဥပဒေတို့ အတည်ဖြစ်ခဲ့သည်။ ဂျွန်ဆင် နှင့် သူ့နောက်တွင် တက်လာသူ ရစ်ချက် နစ်ကဆင် တို့သည့် အရှေ့တောင်အာရှတွင် တဆင့်ခံတိုက်ခိုက်ပြီး မအောင်မြင်ခဲ့သော စစ်ပွဲဖြစ်သည့် ဗီယက်နမ် စစ်ပွဲကို ဆင်နွှဲခဲ့သည်။ ထိုအချိန်တွင် တန်ပြန်ယဉ်ကျေးမှု လှုပ်ရှားမှုများ ထွန်းကားလာပြီးနောက် စစ်ဆန့်ကျင်ရေး၊ လူမည်းမျိုးချစ်စိတ် ဆန့်ကျင်ရေး၊ လိင်မှုဆိုင်ရာ တော်လှန်မှု များကို ဆန့်ကျင်ရေး တို့ကို လုပ်ဆောင်လာခဲ့ကြသည်။ ထို့ပြင် ဘက်တီ ဖရိုင်းဒန်၊ ဂလော်ရီယာ စတိုင်းနန်း နှင့် အခြားအမျိုးသမီးများ ဦးဆောင်သည့် အမျိုးသမီး အခွင့်အရေးဆိုင်ရာ လှုပ်ရှားမှုများ ပေါ်ထွက်လာပြီးနောက် အမျိုးသမီးများ အတွက် နိုင်ငံရေး၊ လူမှုရေး နှင့် စီးပွားရေး ဆိုင်ရာ ညီမျှမှု တို့ကို တောင်းဆိုခဲ့သည်။

၁၉၇၄ ခုနှစ်တွင် ဝါးတားဂိတ် အရှုပ်တော်ပုံ ကြောင့် နစ်ကဆင်သည် ပထမဆုံးအကြိမ် နုတ်ထွက်ရသည့် သမ္မတဖြစ်လာခဲ့သည်။ တရားစီရင်မှု ကို အဟန့်အတားပြုခြင်း၊ အခွင့်အာဏာကို အလွဲသုံးစား လုပ်ခြင်းစသည့် စွပ်စွဲမှုများဖြင့် ရာထူးမှ ဖယ်ရှားခံရမည်ကို ရှောင်ရှားနိုင်ရန် အတွက် ဖြစ်သည်။ သူ့နောက်တွင် ဂဲရက်ဖို့ဒ် သမ္မတဖြစ်လာခဲ့သည်။ ၁၉၇၀ ခုနှစ်များ နောက်ပိုင်းတွင် သမ္မတဖြစ်ခဲ့သော ဂျင်မီ ကာတာ၏ အုပ်ချုပ်မှုအောက်တွင် အမေရိကန်နိုင်ငံမှာ ငွေကြေးဖောင်းပွပြီး စီးပွားရေးကျဆင်းခြင်း နှင့် အီရန် ဓားစာခံ အဖြစ်အပျက် တို့ သည် ထင်ရှားသည်။ ၁၉၈၀ ခုနှစ်တွင် ရော်နယ် ရေဂင် အရွေးချယ်ခံရခြင်းသည် အမေရိကန် နိုင်ငံရေးအား လက်ဝဲသို့ ယိမ်းသွားစေသည့် လက္ခဏာပင် ဖြစ်သည်။ သူ၏ လက်ထက်တွင် အခွန် နှင့် နိုင်ငံ သုံးစွဲမှုဆိုင်ရာ ပြုပြင်ရေးများကို အကြီးအကျယ် ပြုလုပ်ခဲ့သည်။ သူ ဒုတိယအကြိမ် အရွေးခံရပြီးသည့် နောက်တွင် အီရန်-ကွန်ထရာ အဖြစ်အပျက် ဖြစ်ပွားခဲ့ပြီး ဆိုဗီယက်ပြည်ထောင်စုနှင့် သံတမန် ဆက်ဆံရေး သိသိသာသာ တိုးတက်မှု ရခဲ့သည်။ ထို့နောက် ဆိုဗီယက်ပြည်ထောင်စု ပြိုကွဲသွားခြင်းကြောင့် စစ်အေးတိုက်ပွဲ ပြီးဆုံးခဲ့ရသည်။

 

ဝေါလ်ထရိတ်စင်တာကို စက်တင်ဘာ ၁၁ တိုက်ခိုက်မှု ဖြစ်ပွားသည့် မနက်တွင် မြင်တွေ့ရပုံ

သမ္မတ ဂျော့ခ် အိတ်ချ် ဒဗလျူ ဘုရှ် လက်ထက်တွင် အမေရိကန် ပြည်ထောင်စုသည် ကုလသမဂ္ဂမှ တရားဝင် ခွင့်ပြုချက် ပေးထားသော ပင်လယ်ကွေ့ စစ်ပွဲ ကို ဦးဆောင်ခဲ့သည်။ ခေတ်သစ် အမေရိကန် သမိုင်းကြောင်းတွင် ကာလ အရှည်ကြာဆုံး စီးပွားရေး ဖွံ့ဖြိုးမှု အဖြစ် ၁၉၉၁ မတ်လမှ ၂၀၀၁ ခုနှစ် မတ်လ အထိ ဖြစ်ပေါ်ခဲ့ပြီး သမ္မတ ဘီလ် ကလင်တန် အုပ်ချုပ်သော ကာလအားလုံး ပါဝင်ပြီး ဒေါ့ကွန်း ဘပ်ဘယ်လ် ကဲ့သို့သော စီးပွားရေး တိုးတက်မှုများကြောင့်လည်း ဖြစ်သည်။[၁၈] လိင်ကိစ္စနှင့် ပတ်သက်သော အရှုပ်အထွေးကြောင့် ၁၉၉၈ တွင် သမ္မတ ဘီလ် ကလင်တန် တရားရင်ဆိုင် ခဲ့ရသော်လည်း သမ္မတရာထူးမှ ထုတ်ပယ်ခြင်း မရှိခဲ့ပေ။ [၁၉] အမေရိကန် သမိုင်းတွင် အကြိတ်အနယ် နီးနီးကပ်ကပ် ယှဉ်ပြိုင်ခဲ့သော ၂၀၀၀ ခုနှစ် သမ္မတရွေးကောက်ပွဲ၏ ရလဒ်ကို အမေရိကန် တရားရုံးချုပ် မှ အဆုံးအဖြတ် ပေးခဲ့ရပြီး ဂျော့ချ် အိတ်ချ် ဒဗလျူ ဘုရှ် ၏ သား ဂျော့ချ် ဒဗလျူ ဘုရှ် သမ္မတ ဖြစ်လာခဲ့သည်။

၂၀၀၁ ခုနှစ် စက်တင်ဘာ ၁၁ တွင် အယ်လ်ကေးဒါး အကြမ်းဖက် သမား အဖွဲ့မှ နယူးယောက်မြို့တော် ရှိ ကမ္ဘာ့ကုန်သွယ်ရေး အဆောက်အအုံ နှင့် ဝါရှင်တန်ဒီစီ အနီးရှိ ပင်တဂွန် စစ်ဌာနချုပ် တို့အား အကြမ်းဖက် တိုက်ခိုက် ခဲ့သဖြင့် ပြည်သူ ၃၀၀၀ ခန့် သေဆုံးခဲ့ရသည်။ လက်စားချေ တုံ့ပြန်မှု အနေနှင့် ဘုရှ် ဦးဆောင်သော အစိုးရအဖွဲ့သည် ကမ္ဘာတဝှမ်းလုံးတွင် အကြမ်းဖက်သမားတို့အား စစ်ကြေညာ တိုက်ခိုက်ခဲ့ကြသည်။ ၂၀၀၁ ခုနှစ် အောက်တိုဘာလတွင် အမေရိကန် စစ်တပ်တို့သည် အာဖဂန်နစ္စတန်နိုင်ငံ ကို ဝင်ရောက်စီးနင်းပြီး တာလီဘန် အစိုးရ နှင့် အယ်လ်ကေးဒါးတို့၏ လေ့ကျင့်ရေး စခန်းများကို ဖယ်ရှားပစ်ခဲ့သည်။ တာလီဘန် သူပုန် တို့က ပြောက်ကျားစနစ်ဖြင့် ဆက်လက် တိုက်ခိုက်နေကြဆဲပင် ဖြစ်သည်။ ၂၀၀၂ ခုနှစ်တွင် ဘုရှ် အစိုးရသည် အငြင်းပွားစရာ ရှိသည့် အကြောင်းပြချက်များဖြင့် အီရတ်နိုင်ငံ အစိုးရကို ဖယ်ရှားနိုင်ရန် စတင်လှုံ့ဆော်ခဲ့ကြသည်။ [၂၀] စစ်ရေးဆိုင်ရာ ကျူးကျော်မှုအတွက် နေတိုးအဖွဲ့ ၏ထောက်ခံမှု နှင့် ကုလသမဂ္ဂ မှ တရားဝင်သဘောတူညီချက် မရသဖြင့် ဘုရှ်သည် စိတ်အားထက်သန်သော မဟာမိတ်များကို စုစည်းကာ ၂၀၀၃ ခုနှစ်တွင် မဟာမိတ်တပ် တို့သည် အီရတ်ကို ၂၀၀၃ တွင် လက်ဦးမှု ရယူ တိုက်ခိုက်ခဲ့ကြကာ အာဏာရှင် ဆဒမ် ဟူစိန် ကို ဖယ်ရှားခဲ့ကြသည်။ ၂၀၀၅ ခုနှစ်တွင် ကက်ထရီနာ ဟာရီကိန်း မုန်တိုင်းသည် ပင်လယ်ကွေ့ ကမ်းရိုးတန်း (Gulf Coast) တလျှောက်ကို ပြင်းပြင်းထန်ထန် တိုက်ခတ် ဖျက်စီးခဲ့ပြီး နယူးအော်လင်းပြည်နယ် ကို အကြီးအကျယ် ပျက်စီးစေခဲ့သည်။ ၂၀၀၈ ခုနှစ် နိုဝင်ဘာ ၄ရက်တွင် ကမ္ဘာ့ စီးပွားရေး ကျဆင်းမှုများ ကြားတွင် ဘာရတ်အိုဘားမား သည် ပထမဆုံး အာဖရိကန် အမေရိကန် သမ္မတ အဖြစ် ရွေးချယ်ခံခဲ့ရသည်။ ၂၀၁၀ ခုနှစ်တွင် ကျန်းမာရေး စောင့်ရှောက်မှု စနစ်နှင့် ငွေကြေးစနစ်ကို အကြီးအကျယ် ပြုပြင်ပြောင်းလဲမှုများ ပြုလုပ်ခဲ့သည်။ ထိုနှစ်အတွင်း မက္ကဆီကို ပင်လယ်ကွေ့တွင် ဖြစ်ပွားခဲ့သော ဒိ(ပ်) ဝါးတား ဟော်ရီဇုန် ရေနံဖိတ်စဉ်မှုသည် စစ်ပွဲမရှိသော ကာလတွင် အကြီးအကျယ်ဆုံးသော ကပ်ဘေးဆိုက်မှုပင် ဖြစ်ပေသည်။[၂၁]