Retrato do século XIX de Ordoño II.

Orixinariamente, baixo a actual localización da catedral, a Legio VII Gemina construíra unhas termas, cun tamaño superior á do actual edificio. Durante a gran restauración do século XIX foron descubertos os seus restos baixo a catedral, e en 1996 exploráronse outros xunto a fachada sur. Nada queda destas primitivas edificacións, agás algúns restos de mosaicos, tegulas e cerámicas, hoxe expostos no Museo. Outros, como os hipocaustos, fican aínda baixo o soar catedralicio.

Durante a reconquista cristiá as antigas termas romanas foron convertidas en palacio real. No ano 916 o rei Ordoño II, que había poucos meses ocupara o trono de León, venceu aos mouros na batalla de San Esteban de Gormaz. Como sinal de agradecemento a Deus pola vitoria, cedeu o seu pazo para construír a primeira catedral. Baixo o episcopado de Fruminio II, é transformado o edificio nun sacro lugar. O templo estaba custodiado e rexido por monxes da orde de San Bieito, e é moi probábel que a súa estrutura fose moi semellante á de tantos outros existentes durante a época mozárabe leonesa. Seguindo a tradición cristiá de soterrar dentro dos templos a quen encarnaban a autoridade "vida de Deus", aquela sinxela catedral viuse logo enriquecida cos restos do rei Ordoño II, rei de Galiza e León, finado en Zamora o ano 924.

Falan as crónicas do paso de Almanzor por estas terras a finais do século X, devastando a cidade e destruíndo os seus templos. No entanto, os danos ocasionados á fábrica da catedral seica foron arranxados inmediatamente, xa que polo ano 999 era coroado nela, nun acontecemento cheo de esplendor, o rei Afonso V. Tras unha sucesión de revoltas políticas e de duras empresas bélicas, contra o 1067 o estado da catedral era de suma pobreza. Isto conmoveu ao rei Fernando I de León, quen, despois de trasladar os restos de Santo Isidoro a León, «envorcouse en favores á mesma». Con este rei iniciouse unha época pacífica, colectando grandes triunfos na expansión do reino cristián. Era o momento do florecemento do románico isidoriano.

Coa axuda da princesa Urraca de Zamora, irmá do rei, iníciase a construción dunha segunda catedral, acorde cos arelos da cristiandade románica, e dentro do seu estilo arquitectónico. Ocupaba a sé episcopal Paio II. Cando o arquitecto Demetrio de los Ríos, entre os anos 1884 e 1888 escavou o chan da catedral para repor as laxes e cimentar os piares, atopou parte dos muros e fábrica daquela segunda catedral. A través do plano que el mesmo debuxou, podemos apreciar como se configuraba todo dentro da gótica: Era de ladrillo e cachotaría, con tres naves rematadas en ábsidas semicirculares, dedicado o central a santa María, coma na igrexa anterior. Construíuse tamén un claustro no costado norte. Esta nova igrexa tivo unhas dimensións considerábeis, medindo 60 metros de lonxitude e 40 metros de largura máxima. Aínda que toda ela estivese executada dentro das correntes internacionais do románico, contemplando o que sobreviviu da súa estatutaria podemos pescudar que tiña o seu carácter autóctono, utilizándose aínda o arco de ferradura, polo menos como forma decorativa.

Foi consagrada o 10 de novembro de 1073 durante o reinado de Afonso VI de Galiza, León e Castela. É de supoñer que nela traballasen os mesmos canteiros que estaban a construír a Basílica de Santo Isidoro de León.

Esta catedral mantívose en pé até finais do século seguinte. Cando accede ao trono o último rei privativo de León, Afonso IX de León e Galiza, asístese na cidade e no reino de León e Galiza, a un importante cambio social, de creatividade artística e desenvolvemento cultural.

 

Interior da catedral de León.

A construción da terceira catedral iníciase contra 1205, mais os problemas construtivos dos alicerces fixeron que logo se paralizasen os traballos, que non proseguiron até 1255, baixo o pontificado do bispo Martín Fernández e o apoio do rei Afonso X o Sabio de Castela, sendo esta nova catedral de estilo enteiramente gótico.

O arquitecto da catedral semella que foi o mestre Henrique, seica natural de Francia, e que xa traballara outrora na catedral de Burgos. É evidente que coñecía a forma arquitectónica gótica da illa de Francia. Faleceu en 1277, sendo substituído polo español Juan Pérez.

En 1289 finaba tamén o bispo Martín Fernández, cando a cabeceira do templo xa estaba aberta ao culto. A estrutura fundamental da catedral logo remata, en 1302, abrindo o bispo Gonzalo Osorio a totalidade da igrexa aos fieis, aínda que no século XIV aínda se terminaría o claustro e a torre norte, e a torre sur non se rematou até a segunda metade do século XV. Esta presteza nos traballos danlle unha grande unidade de estilo arquitectónico.

 

Fachada principal da catedral de León.

A catedral de León, o mesmo cá súa irmá predecesora, a catedral de Burgos, inspírase na planta da catedral de Reims[1] (aínda que de menor superficie), que ben puido coñecer o mestre Henrique. Aínda que autores como Félix Benito Martín afirman que, estruturalmente, ten máis parecido coa de Troyes.[1]

Ao igual que a maioría de catedrais francesas, a de León está construída cun módulo xeométrico baseado no triángulo (ad triangulum), cuxos membros relaciónanse coa raíz cadrada de 3, ao que responden a totalidade das súas partes e do todo. Este aspecto, como a planta, os alzados, e os repertorios decorativos e simbólicos converten esta catedral nun auténtico edificio transpirenaico, afastado da corrente hispánica e pertencente á máis pura escola da Champaña francesa, que lle mereceu os cualificativos d’«a máis francesa das catedrais ibéricas» ou o de Pulchra Leonina, pois se os seus riscos formais ligan co gótico champaniense, os seus significados simbólicos e programa arquitectónico están estreitamente ligados cos da catedral de Saint Denis, a Catedral de Notre-Dame de París e maila catedral de Reims. Xeograficamente tampouco é allea a aquel mundo, pois aínda que ergueita na vella capital dos reis galaico-leoneses, a cidade era un dos fitos máis importantes do Camiño de Santiago, tamén chamado de Camiño Francés.

Ademais da planta, a catedral de León tamén está inspirada na de Reims na estrutura e a forma das capelas do deambulatorio (aquí poligonais) e o desenvolvemento do cruceiro. A influencia da catedral de Chartres pode notarse no pórtico occidental. A de León abandona o modelo da catedral de Reims nos alzados a partir do corpo do triforio, pois aquí é diáfano e acolle os progresos técnicos conseguidos na Sainte Chapelle de París e na catedral de Amiens.

Tamén influencia francesa é o desenvolvemento do presbiterio, coa idea inicial de colocar alí o coro segundo o costume daquela. Individual leonés é a situación do claustro, sen articulación orgánica co templo, a saída da planta das torres da fachada principal, que obriga a amosar o alzado dos arcobotantes da nave central, e maila non continuidade das cinco naves da cabeceira no corpo do templo, que se reducen a tres.

Como risco característico máis importante, goza a catedral leonesa de acadar o summum luminoso de todas as catedrais, cun espazo inmenso de vidreiras ao se reducir a estrutura pétrea de sustentación ao mínimo posíbel, chegando a superar así tecnicamente ás mesmas catedrais francesas.

 

O lado sur da catedral, dende Puerta Obispo.

O problema foi que gran parte do soar aséntase sobre restos romanos, hipocaustos do século II, o que dificultou a boa cimentación dos piares. A acumulación de humidades e a filtración de augas ocasionou serios inconvenientes aos mestres. Por outra banda, a maior parte do perpiaño da catedral é de pedra de mediocre calidade, de tipo calcario, con escasa resistencia ante os axentes atmosféricos. Ademais, a sutileza do seu estilo é un desafío á materia; os numerosos soportes son sumamente febles, as liñas redúcense a unha depuración total, de xeito que varios arquitectos da época puxeron en dúbida que tal proxecto puidese ficar en pé. Esta estrutura case inverosímil xunto coa má calidade da pedra e a pobre cimentación, provocaron que desde o século XV sufrise constantes intervencións e restauracións, convertendo o templo no paradigma europeo de intervencións de transformación, restauración e conservación.

Sobor da porta de san Xoán, polo interior, pendura o pelello, a modo de quilla, que a tradición leonesa identificou coma unha «toupeira maligna». Segundo conta a lenda, á noite a toupa estragaba todo o construído ao longo do día, nos primeiros momentos da magna obra do templo. Impacientándose os leoneses porque os traballos da prometida catedral non avanzaban, decidiron acabar con aquel ser maligno: algúns deles agardárona toda a noite e rematárona a tundas. En lembranza daquel feito e en agradecemento á Virxe María, titular do templo, a pelica do animal pendurouse no interior da catedral, na lumieira da porta, na fachada oeste.

A realidade que agocha a lenda é que os traballos da catedral de León atopáronse con numerosos problemas de cimentación, sobre un terreo moi inestábel que, xa daquela, acollera moitas e diversas construcións. A isto uníase a hoxe coñecida mediocre calidade da pedra empregada, traída da localidade de Boñar, na montaña leonesa. Pola súa banda, o que hoxe podemos contemplar na penumbra sobre a xa mencionada porta do templo catedralicio demostrou durante os anos 90 ser en realidade unha coiraza de tartaruga de coiro (Dermochelys coriacea), cuxa orixe aínda é incerta, aínda que se presupón que se trataría da ofrenda realizada por algún home de poder á catedral, inseríndose tal elemento na antiga tradición (clave na constitución de numerosos museos) do coleccionismo de antigüidades e rarezas.

 

Fachada sur da catedral cos seus engadidos barrocos.

 

Aspecto da catedral contra 1850. Pódense apreciar os anteriores pinches oeste e sur e a cúpula barroca cos seus pilastróns.

A extrema fraxilidade do edificio deu problemas moi cedo. No século XV, a construción de torricelas ocas polo mestre Justín na zona sur (a «silla de la reina») e na zona norte («la limona») mellorou as cargas dos arcobotantes cara a cabeceira, mais a feble estrutura seguiu con problemas. Daquela, o mestre Justín rematou a torre sur en estilo gótico flamíxero. Tamén se construíron os remates triangulares dos pinches norte e sur. Nos últimos anos do século XV, lévase tamén a cabo a construción da libraría (actual capela de Santiago) por Juan de Badajoz pai e fillo, en estilo gótico flamíxero. Tamén o coro é obra deste século, así como as pinturas de Nicolás Francés e mais o retablo.

A principios do século XVI, Juan de Badajoz o Mozo construíu o remate do penal en pinche occidental en estilo plateresco, excesivamente pesado e alto. Tamén construíu unha sancristía plateresca para a catedral, no costado sueste, e refixo as bóvedas do claustro. No interior do edificio destacou a construción do trascoro.

No século XVII proseguiron os problemas. O 4 de febreiro de 1631 derrubouse parte da bóveda central do cruceiro.[2] O cabido recorreu a Juan de Naveda, arquitecto de Filipe IV de España, que cubriu o cruceiro cunha gran cúpula, crebando cos contrarrestos do sistema gótico, tan distintos dos do barroco. O excesivo peso provocaría o desprazamento das cargas radiais cara o pinche sur ante a fraqueza dos arcos torais e ao fallaren tamén os alicerces. A lanterna fechouse provisionalmente en 1651, mais a finais do século xa se se advertían algunhas fallas na cúpula que desviaba o seu eixo cara o sur. O crebado pinche sur tivo que ser reedificado por Conde Martínez en 1694, substituíndo o pinche gótico por unha espadana barroca.

Quixo pór remedio a estes desastres Joaquín de Churriguera erguendo catro grandes pináculos arredor da cúpula e sobre os piares do cruceiro, a principios do século XVIII, mais as consecuencias desta intervención serían nefastas. Por León foron desfilando grandes arquitectos, como Giacomo de Pavía, mentres os males seguían agravándose. O Sismo de Lisboa do ano 1755 conmoveu a todo o edificio, afectando de xeito especial aos maineis e ás vidreiras. Abríronse grandes fendas na fachada sur, polo que foi necesario cegar o triforio, desmontar o rosetón, e substituílo por unha fiestra dupla xeminada.

No ano 1830 aumentaron os desprendementos de pedras no pinche do muro penal sur e, para o salvar, Fernando Sánchez Pertejo tivo que reforzar os contrafortes de toda a fachada.

 

Fachada occidental en 1875, anterior á súa restauración e modificación.

 

Reconstrución da fachada occidental contra 1890.

No ano 1844, o mal estado do edificio fixo que o Estado tivese que acudir á súa reparación, data na que a catedral de León foi declarada Monumento Nacional, o primeiro do patrimonio español. En 1849 o xesuíta P. Ibáñez deseñou e colocou un novo rosetón para o pinche sur.

En 1857 comezaron novamente a caer pedras do cruceiro e a nave central. Matías Laviña, nomeado Arquitecto Director das obras de restauración en 1859,[3] descoñecedor do funcionamento do edificio gótico, desmontou a cúpula de media laranxa de Naveda e os catro pináculos que a flanqueaban e proseguiu desmontando o cruceiro e toda a fachada sur.[3] As críticas sobre o derrubamento provocaron a súa morte en 1868.

Seguíronlle Andrés Hernández Callejo, Juan de Madrazo, o mellor restaurador de España e bo coñecedor do gótico francés, e que proxectou o seu admirábel sistema de cimbras das bóvedas altas. A armazón de cimbras foi un complexísima trabazón de carpintaría, que serviu para soster todos as cargas do templo mentres se procedía á reconstrución de toda a fachada sur e do cruceiro desmontados. Ademais, Madrazo modificou notabelmente a disposición das bóvedas, e volveu refacer dende a arcada a fachada sur, inspirándose na norte, incluíndo o perdido rosetón. O novo pinche triangular foi tamén inspirado polo existente na fachada norte. En xeral, planeou todo o templo tal e como o atopamos hoxe en día, conseguindo un gótico puro. En 1878 tiráronse a cimbras e o edificio aturou as cagas.

A Juan de Madrazo sucedeulle no cargo Demetrio de los Ríos en 1880. Purista, como o anterior, continuou dando á catedral o aspecto gótico primitivo, substituíndo o pinche occidental plateresco, que fixeran Juan López de Rojas e Juan de Badajoz o Mozo no século XVI, por un deseño neogótico análogo ao recentemente construído na fachada sur. Juan Bautista Lázaro concluíu os traballos de restauración. En 1895 emprendeu a ardua tarefa de recompor as vidreiras que levaban anos descompostas.

En 1901 a catedral foi reaberta ao culto, co recuperado esplendor do gótico. Pode afirmarse que esta restauración foi unha das máis complexas e arriscadas realizadas en Europa no século XIX.

Os traballos de restauración continuaron levemente no século XX, especialmente nas primeiras décadas. En 1911, Manuel Cárdenas destruiría lamentabelmente a ‘’Puerta del Obispo’’, edificio civil que unía a catedral co Palacio Episcopal. En 1930, Juan Crisóstomo Torbado terminaría a cancela exterior iniciada en 1794, choendo todo o adro. Este arquitecto acometería despois a restauración do claustro.

Nas últimas décadas traballouse no reforzo das estruturas e limpeza, e tamén a restauración e consolidación das vidreiras, usando as máis modernas técnicas.