Τα ερείπια της Σομαπούρα Μαχαβιχάρα, από την εποχή της αυτοκρατορίας των Πάλα

Εργαλεία της εποχής του λίθου που βρέθηκαν στη Μεγάλη Βεγγάλη υποδεικνύουν ότι η περιοχή κατοικείται για πάνω από 20.000 χρόνια.[1] Στην αρχαία Βεγγάλη εγκαταστάθηκαν Αυστροασιάτες, Θιβετοβιρμανοί, Δραβιδιανοί και Ινδο-Άριοι σε διαδοχικά κύματα μετανάστευσης.[2][3] Μεγάλοι αστικοί οικισμοί δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της εποχής του σιδήρου, στα μέσα της πρώτης χιλιετίας π.Χ..[4] Τα ερείπια Ουάρι-Μπατεσβάρ θεωρούνται ότι ανήκουν στην αρχαία Τζαναπάντα, μια από τις πρώτες πόλεις κράτη της ινδικής υποηπείρου. Αργυρά νομίσματα που έχουν βρεθεί στον χώρο χρονολογούνται από το 600 με 400 π.Χ..[5]

Αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι καταγράφουν το αρχαίο βασίλειο των Γκανγκαριδών, το οποίο σύμφωνα με το θρύλο, σταμάτησε την εισβολή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και συνδέεται με την οχυρωμένη πόλη στο Ουάρι-Μπατεσβάρ.[5] Ο χώρος ταυτοποιείται με τον ακμάζον εμπορικό κέντρο Σουαναγκούρα το οποίο αναφέρεται στον παγκόσμιο χάρτη του Κλαύδιου Πτολεμαίου. Οι Ρωμαίοι γεωγράφοι σημειώνουν την ύπαρξη ενός μεγάλου και σημαντικού λιμανιού στη νοτιοανατολική Βεγγάλη, στη θέση της σημερινής Τσιταγκόνγκ.[6] Οι κάτοικοι της περιοχής ήταν επίσης θαλασσοπόροι, οργανώνοντας εξερευνήσεις και αποικίες στη Σρι Λάνκα,[7] τη Μαλαισία και την Ινδονησία.[8] Τον 3ο και 2ο αιώνα π.Χ. η Βεγγάλη διοικούνταν από την Αυτοκρατορία των Μαουρύα, η οποία έφτασε στη μέγιστη ακμή της επί του Ασόκα. Τους διαδέχθηκε η Αυτοκρατορία των Γκούπτα τον 3ο αιώνα.

Στην κλασική αρχαιότητα, η Βεγγάλη διαιρούνταν σε διάφορα βασίλεια. Η αυτοκρατορία Πάλα ξεχωρίζει ως το μεγαλύτερο κράτος της Βεγγάλης το οποίο δημιουργήθηκε κατά την αρχαιότητα, και τον 9ο αιώνα στην επικράτειά της ανήκε το μεγαλύτερο τμήμα της βόρειας Ινδίας. Οι Πάλα ήταν βουδιστές και προστάτες των τεχνών.[9] Τον 11ο αιώνα, η δυναστεία Σένα, η οποία υποστήριζε τον ινδουισμό, ανέβηκε στην εξουσία, βοήθησε και αυτή στην άνθηση των τεχνών.[10]

Η Βεγγάλη ήταν κόμβος στον νοτιοδυτικό δρόμο του μεταξιού.[11]

 

Το τέμενος με τους εξήντα θόλους

Το Ισλάμ έφτασε στις όχθες της Βεγγάλης στο τέλος της πρώτης χιλιετίας. Η ανακάλυψη νομισμάτων του χαλιφάτου των Αββασιδών στο Μπαγκλαντές υποδεικνύουν την παρουσία μεγάλου εμπορικού δικτύου. Την ίδια περίοδο, οι Άραβες μετέφεραν από τη Βεγγάλη το αριθμιτικό σύστημα. Το 1154, ο Αλ-Ιντρίσι σημειώνει την ύπαρξη πυκνής ναυτικής κίνησης ανάμεσα στην Τσιταγκόνγκ και τη Βασόρα.[12] Μετά την κατάκτηση της περιοχής από τους μουσουλμάνους, τα προϋπάρχοντα πολιτιστικά στοιχεία ενσωματώθηκαν στο νέο ισλαμικό κράτος.[13] Οι μουσουλμάνοι κατασκεύασαν τζαμιά και μεντρεσέδες για να ενισχύσουν τον εξισλαμισμό.[14]

Η κατάκτηση της Βεγγάλης άρχισε όταν ο Μπαχτιάρ Χιλτζί του σουλτανάτου Δελχί κατέκτησε τη βόρεια και δυτική Βεγγάλη του 1204[15] και μέσα στον επόμενο αιώνα, το σουλτανάτο κατέκτησε ολόκληρη τη Βεγγάλη. Μέχρι τον 14ο αιώνα, είχε δημιουργηθεί το ανεξάρτητο Σουλτανάτο της Βεγγάλης.[16] Οι ηγέτες της τουρκικής[17][18][19] δυναστείας Ιλίας Σάχι έκτισαν τον μεγαλύτερο τζαμί στη Νότια Ασία, και δημιούργησαν ισχυρές διπλωματικές και εμπορικές σχέσεις με τη δυναστεία Μινγκ στην Κίνα.[20][21] Το Σουλτανάτο της Βεγγάλης χαρακτηρίζεται από τον πολιτιστικό πλουραρισμό του, καθώς οι πολιτικές και στρατιωτικές υπηρεσίες αποτελούνταν από μουσουλμάνους, ινδουιστές και βουδιστές. Οι σουλτάνοι Χουσέιν Σάχι προώθησαν τη λογοτεχνία,[22] ενώ κατέλαβαν το βασίλειο του Αρακάν για 100 χρόνια.[23]

Το σουλτανάτο επισκέφτηκαν πολλοί εξερευνητές, όπως ο Νικολό ντε Κόντι από τη Βενετία, ο Ιμπν Μπατούτα από το Μαρόκο και ναύαρχος Τσενκ Χι από την Κίνα. Όπως, μετά τον 16ο αιώνα, το Σουλτανάτο της Βεγγάλης άρχισε να αποσυντίθεται. Η αυτοκρατορία Σουρ κατέλαβε τη Βεγγάλη το 1532. Οι ινδουιστές μαχαραγιάδες και οι Μπάρο-Μπουγιάν κατέλαβαν μεγάλα τμήμα της περιοχής, ιδιαίτερα τη γόνιμη περιοχή Μπάτι.

Στο τέλος του 16ου αιώνα, η Αυτοκρατορία των Μουγκάλ, με αρχηγό τον Ακμπάρ τον Μέγα άρχισαν να κατακτούν τη Βεγγάλη μετά τη μάχη του Τουκαρόι,[24] όπου νίκησε τους τελευταίους ηγέτες του σουλτανάτου της Βεγγάλης. Η Ντάκα δημιουργήθηκε το 1608 ως επαρχιακή πρωτεύουσα των Μουγκάλ. Υπό την εξουσία των Μουγκάλ αποκρυσταλλώθηκε η εθνική ταυτότητα των Βεγγαλέζων και είχαν αρκετή αυτονομία ώστε να αναπτύξουν τα δικά τους έθιμα και λογοτεχνία. Ολόκληρη η περιοχή ήταν υπό σταθερή διοίκηση.

Τον 18ο αιώνα, η Βεγγάλη ήταν το πλουσιότερο τμήμα της υποηπείρου[25] και παρήγαγε σχεδόν το μισό από το ΑΕΠ των Μουγκάλ.[26] Οι πόλεις της ήταν γεμάτες Ευρωπαίους και Ασιάτες εμπόρους. Η Ντάκα έγινε σημαντικό διοικητικό κέντρο. Οι Ναουάμπ της Βεγγάλης εγκαθίδρυσαν ανεξάρτητο πριγκιπάτο το 1717, με έδρα τη Μουρσινταμπάντ. Οι Ναουάμπ έδωσαν αυξημένα προνόμια στους Ευρωπαίους. Σε μια προσπάθεια να σταματήσουν την αυξημένη επιρροή της Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών, το 1757 ο Ναουάμπ Σιράτζ-ουντ-Νταουλάχ κατέκτησε τη βρετανική βάση στο Φορτ Γουίλιαμ. Όμως προδώθηκε από τον στρατηγό του, ο οποίος βοήθησε τον Ρόμπερτ Κλάιβ να νικήσει τον τελευταίο Ναουάμπ στη μάχη του Πλάσεϊ τις 23 Ιουνίου 1757.[27][28]

Με την ήττα του κυβερνήτη της Βεγγάλης στο Πλάσει το 1757 άρχισε η κυριαρχία της Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών στη Βεγγάλη, με τους Βρετανούς να αντικαθιστούν τους μουσουλμάνους ως η ηγετική ομάδα της Βεγγάλης.[29] Η προεδρία της Βεγγάλης δημιουργήθηκε το 1765 και πρωτεύουσά της ορίστηκε η Καλκούτα. Το 1857 σημειώθηκε μεγάλη αποστασία, αρχίζοντας από τη Βεγγάλη, με εξεγέρσεις του στρατού στη Ντάκα, την Καλκούτα και την Τσιταγκόνγκ.[30][31] Ακολούθησαν πολλές άλλες εξεγέρσεις.

Το 1905 οι Βρετανοί πείθονται από τους Μουσουλμάνους και διχοτομούν το κράτος της Βεγγάλης. Έτσι δημιουργούνται η Ανατολική Βεγγάλη (υπό τον έλεγχο των Μουσουλμάνων) και η Δυτική Βεγγάλη (υπό τον έλεγχο των Βρετανών). Το 1906 η έδρα της Μουσουλμανικής Ένωσης εγκαθίσταται στη Ντάκα. Η διχοτόμηση εξόργισε τους Ινδουιστές.

Η Μουσουλμανική Ένωση σχημάτισε κοινοβουλευτική κυβέρνηση στη Βεγγάλη το 1943. Στις τοπικές εκλογές της Ινδίας το 1946, η αποφασιστική νίκη της Μουσουλμανικής Ένωσης οδήγησε στον χωρισμό της Βρετανικής Ινδίας και τη δημιουργία του Πακιστάν τις 14 Αυγούστου 1947. Το Άσαμ χωρίστηκε στα δύο ώστε οι μπεγκάλι Σιλχέτ να γίνουν τμήμα της Ανατολικής Βεγγάλης. Υπήρξε ανεπιτυχής προσπάθεια να σχηματιστεί η Ενωμένη Βεγγάλη. Η γραμμή Ράντκλιφ χώρισε τη Βεγγάλη με βάση τη θρησκεία, με αποτέλεσμα οι περιοχές όπου κατοικούσαν κυρίως Ινδουιστές να γίνει τμήμα της Ινδίας και αυτές όπου κατοικούσαν μουσουλμάνοι να γίνει το ανατολικό τμήμα του Πακιστάν.

Το 1947 οι Βρετανοί αποχωρούν από την Ινδία με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί το καθαρά Μουσουλμανικό κράτος του Πακιστάν, το οποίο χωριζόταν σε Δυτικό και Ανατολικό τμήμα (το σημερινό Μπανγκλαντές), ανάμεσα στα οποία βρίσκονται 1.600 χλμ. ινδικού εδάφους. Η πρωτεύουσα του κράτους εγκαθίσταται στο Ισλαμαμπάντ του Δυτικού Πακιστάν. Η Ανατολική Βεγγάλη ήταν η πολυπληθέστερη επαρχία του Πακιστάν, με την Ντάκα επαρχιακή πρωτεύουσα.[32]

Το 1949 ιδρύεται η ένωση Αούμι ως πολιτική φωνή των ομιλούντων μπενγκάλι,[33] και την ιδέα της αυτονομίας από το Δυτικό Πακιστάν. Το επιτυχημένο κίνημα για τη Βεγγαλική γλώσσα το 1952 ήταν το πρώτο σημάδι τριβής με το δυτικό Πακιστάν. Το 1955, η επαρχία μετονομάστηκε σε Ανατολικό Πακιστάν. Ο ηγέτης της ένωσης Αούμι, Σουχραουάρντι έγινε πρωθυπουργός του Πακιστάν το 1956, αλλά εκδιώχθηκε μετά από ένα χρόνο, λόγω έντασης με το κατεστημένο του δυτικού Πακιστάν.[34] Το σύνταγμα του 1956 τερμάτισε το καθεστώς υποταγής στη Βρετανική.

Η δυσαρέσκεια με την κεντρική κυβέρνηση αυξήθηκε όσον αφορά τα οικονομικά και πολιτιστικά θέματα. Η επαρχιακή κυβέρνηση του Φαζλούλ Χουκ απολύθηκε λόγω κατηγοριών για απόσχιση.[35] Το 1962, η Ντάκα ορίστηκε νομοθετική πρωτεύουσα του Πακιστάν ώστε να καταλαγιάσει ο αυξανόμενος πολιτικός εθνικισμός.[36] Σύμφωνα με γραφειοκράτες της Παγκόσμιας Τράπεζας, το Πακιστάν πραγματοποιούσε εκτεταμένο οικονομικό ρατσισμό ενάντια στο Ανατολικό Πακιστάν, όπως για παράδειγμα υψηλότερες κυβερνητικές δαπάνες στο δυτικό Πακιστάν και χρήση του εμπορικού πλεονάσματος του ανατολικού Πακιστάν για τη χρηματοδότηση των εισαγωγών στο δυτικό.[37] Το ανατολικό Πακιστάν παρήγαγε περίπου του 70% των εξαγωγών του Πακιστάν.[38] Ρατσισμός υπήρχε επίσης και στις πολιτικές και στρατιωτικές υπηρεσίες, αποτελώντας το 15% των κυβερνητικών υπαλλήλων[39] και το 10% των ενόπλων δυνάμεων.[40] Έντονος ήταν και ο πολιτιστικός ρατσισμός, με αποτέλεσμα το ανατολικό τμήμα να δημιουργήσει διακριτή πολιτική ταυτότητα.[41] Η πακιστανική κυβέρνηση επέβαλε απαγορεύσεις στη βεγγαλική λογοτεχνία, ακόμη και στα έργα του βραβευμένου με Νόμπελ Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ.[42] Στις 13 Νοεμβρίου του 1970, ένας τεράστιος κυκλώνας έπληξε τον κόλπο της Βεγγάλης, στο Ανατολικό Πακιστάν[43]. Καταρρακτώδεις βροχές, άνεμοι ταχύτητας 220 χλμ./ώρα και τεράστια παλιρροϊκά κύματα με ύψος εννέα και πλέον μέτρων σάρωσαν ολόκληρη την πυκνοκατοικημένη παραλιακή ζώνη του Ανατολικού Πακιστάν και τα πολυάριθμα νησιά που είναι διεσπαρμένα κοντά στις ακτές. Μέσα σε μόλις έξι ώρες τα νερά σκέπασαν τα πάντα καθώς τα υποτυπώδη φράγματα και τα φτωχικά σπίτια από λάσπη και καλάμια δεν μπορούσαν να αντισταθούν. Ο αριθμός των νεκρών άγγιξε τα 300.000 άτομα, οι άστεγοι υπολογίστηκαν σε τρία και πλέον εκατομμύρια[44]. Καθώς τα νερά αποσύρθηκαν σταδιακά στις εβδομάδες που ακολούθησαν, ανακαλύπτονταν συνεχώς νέοι σωροί πτωμάτων, συχνά κοντά στα φράγματα όπου συνέρρευσαν πολλοί ελπίζοντας ότι θα γλιτώσουν. Τις ημέρες εκείνες, περίπου 15.000 προσκυνητές είχαν συρρεύσει στο νησί Χάτια στον Γάγγη και σε άλλες νησίδες του κόλπου της Βεγγάλης. Νησίδες που κυριολεκτικά καταποντίστηκαν, γεμίζοντας το δέλτα του ποταμού με εκατοντάδες, χιλιάδες ίσως, πτώματα ανθρώπων και ζώων. Όσο για τους επιζώντες, για πολλούς ήταν ορατός ο κίνδυνος λιμού και, κυρίως, λοιμού. Χιλιάδες πλοιάρια έσπευσαν για να εκκενώσουν τις πλημμυρισμένες περιοχές και να επιταχύνουν την ταφή των νεκρών πριν ενσκήψουν οι επιδημίες. Παράλληλα άρχισε η διανομή τροφίμων στα εκατομμύρια των αστέγων που συνέρρεαν από στα σημεία όπου μοιράζονται εφόδια ως επί το πλείστον από το μόνο κατάλληλο για την περίσταση μέσο, τα ελικόπτερα του αμερικανικού στρατού[45]. Η κεντρική κυβέρνηση κατηγορήθηκε για την ανεπαρκή αντίδρασή της.[46] Μετά τις εκλογές του 1970, οι φωνές για ανεξαρτησία του Μπαγκλαντές έγιναν ισχυρότερες.[47]

Οι εκλογές του 1970 δίνουν στον ηγέτη της ένωσης Αούμι, Σεΐχ Μουτζιμπούρ Ραχμάν καθαρή πλειοψηφία, όμως δεν του επετράπηκε να αναλάβει τη θέση του. Ξεσπά εξέγερση και ανταρτοπόλεμος μετά την άρνηση του Γιαχία Χαν να συγκαλέσει εθνοσυνέλευση. Το 1971 η ένωση Αούμι κηρύττει μονομερώς ανεξαρτησία. Η σημαία του Μπαγκλαντές κυματίζει για πρώτη φορά τις 23 Μαρτίου 1971, ημέρα δημοκρατίας στο Πακιστάν.[48]

Στις 26 Μαρτίου 1971, η στρατιωτική χούντα του Πακιστάν[49]ξεκίνησε στρατιωτική επιχείρηση στο ανατολικό Πακιστάν[50][51] και κρατούσε τον εκλεγμένο πρωθυπουργό[52][53] υπό στρατιωτική παρακολούθηση.[54] Ο πακιστανικός στρατός, με τη βοήθεια άλλων οργανώσεων, προχώρησε σε σφαγή Βεγγαλέζων σε ένα γεγονός που έγινε γνωστό ως γενοκτονία του Μπαγκλαντές.[55] Από τον πόλεμο 10.000.000 άνθρωποι μεταναστεύουν στην Ινδία. Οι νεκροί εκτιμούνται από 300.000 μέχρι 3 εκατομμύρια.[56] Η παγκόσμια κοινή γνώμη στράφηκε εναντίον του Πακιστάν καθώς τα νέα για τις φρικαλεότητες διαδόθηκαν[57] και το κίνημα του Μπαγκλαντές υποστηρίχθηκε από επιφανές πολιτικές και καλλιτεχνικές μορφές της Δύσης.[58][59][60][61]

Μετά από εννέα μήνες, ο πόλεμος έληξε με την παράδοση του στρατού του Πακιστάν στη συμμαχία Μπαγκλαντές-Ινδίας τις 16 Δεκεμβρίου 1971.[62][63] Μετά από διεθνείς πιέσεις, το Πακιστάν απελευθέρωσε τον Μουτζίμπ τις 8 Ιανουαρίου 1972, και μεταφέρθηκε στην Ντάκα.[64][65] Τα ινδικά στρατεύματα αποχώρησαν τις 12 Μαρτίου 1972, τρεις μήνες μετά τη λήξη του πολέμου.[66] Όταν το Μπαγκλαντές έγινε μέλος του ΟΗΕ, αναγνωρίστηκε από 86 χώρες.[57] Το Πακιστάν αναγνώρισε το Μπαγκλαντές το 1974, υπό τις πιέσεις του μουσουλμανικού κόσμου.[67]

Μετά την ανεξαρτησία, το Μπαγκλαντές έγινε δημοκρατία. Η τότε 7η πολυπληθέστερη χώρα του κόσμου μαστιζόταν από τις καταστροφές του πολέμου, τη φτώχεια και τον λιμό και λάμβανε διεθνή βοήθεια. Το 1973, η Ινδία, το Πακιστάν και το Μπαγκλαντές υπέγραψαν τριμερή συμφωνία για ειρήνη και σταθερότητα στην υποήπειρο.[68] Το 1991, το Μπαγκλαντές έγινε κοινοβουλευτική δημοκρατία.