Ρωμαϊκή περίοδος  Η φάτνη

Περί το 130 μ.Χ., το Άγιο Σπήλαιο μετατράπηκε σε τόπο προσκυνήματος για τους χριστιανούς. Το 135, ο ειδωλολάτρης αυτοκράτορας Αδριανός (που προηγουμένως είχε δώσει εντολή για την ανοικοδόμηση ναού, αφιερωμένου στην Αφροδίτη, στο Γολγοθά), διέταξε την ανέγερση ιερού αφιερωμένου στον Άδωνι, τον θνητό εραστή της. Παρόλ' αυτά, το σχέδιό του δεν πραγματοποιήθηκε.[1][2]

Ο Ιερώνυμος ισχυρίστηκε το 420 ότι το σπήλαιο είχε αφιερωθεί στη λατρεία του Άδωνι και ότι ένα ιερό άλσος φυτεύτηκε εκεί προκειμένου να εξαφανιστεί εντελώς η μνήμη του Ιησού από τον κόσμο.[3]

Γύρω στο 248, ο Έλληνας φιλόσοφος Ωριγένης έγραψε τα εξής για το σπήλαιο:

Στη Βηθλεέμ επισημαίνεται το σπήλαιο όπου Γεννήθηκε και η φάτνη στο σπήλαιο όπου ήταν Τυλιγμένος με σπάργανα. Και η φήμη είναι σε εκείνα τα μέρη, και ανάμεσα στους ξένους της Πίστεως, ότι όντως σε αυτό το σπήλαιο γεννήθηκε ο Ιησούς που τον λατρεύουν και τον σέβονται οι Χριστιανοί.[4]

Βυζαντινή περίοδος Κωνσταντινική βασιλική (326 – 529 ή 556)  Η Αγία Τράπεζα Το σπήλαιο Η έξοδος του σπηλαίου

Η πρώτη Βασιλική σε αυτήν την τοποθεσία χτίστηκε από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Α', στη θέση που προσδιορίστηκε από τη μητέρα του, αυτοκράτειρα Ελένη[5] και τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων, Μακάριο Α΄.[6] Η κατασκευή ξεκίνησε το 326[5] υπό την επίβλεψη του Μακαρίου, ο οποίος ακολούθησε τις εντολές του Κωνσταντίνου[7] και αφιερώθηκε στις 31 Μαΐου 339[8] — ωστόσο, είχε ήδη επισκεφθεί το 333 ο προσκυνητής του Μπορντό,[9][10] οπότε ήταν ήδη σε χρήση.[9] Ο προσκυνητής του Μπορντό αναφέρει: "δύο μίλια πέρα από τον τάφο της Ραχήλ, είναι η Βηθλεέμ, όπου γεννήθηκε ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός. Στο σημείο αυτό οικοδομήθηκε χριστιανικός ναός, με διαταγή του Μεγάλου Κωνσταντίνου". Σύμφωνα, μάλιστα, με τον Ευσέβιο τον Καισαρεία (275-339), ο αυτοκράτορας κόσμισε τα αναθήματα με χρυσάφι, ασήμι και πολύτιμους λίθους.

Η ανέγερση αυτής της πρώιμης εκκλησίας πραγματοποιήθηκε ως μέρος ενός μεγαλύτερου έργου μετά την Πρώτη Σύνοδο της Νίκαιας κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Κωνσταντίνου, με στόχο την οικοδόμηση εκκλησιών στις τοποθεσίες που υπήρχαν μαρτυρίες των κρίσιμων γεγονότων στη ζωή του Ιησού.[5][11] Ο σχεδιασμός της Βασιλικής επικεντρώθηκε γύρω από τρία μεγάλα αρχιτεκτονικά τμήματα: [12]

Στο ανατολικό άκρο, αψίδα σε πολυγωνικό σχήμα (σπασμένο πεντάγωνο, παρά το άλλοτε προτεινόμενο, αλλά απίθανο πλήρες οκτάγωνο), που περιβάλλει υπερυψωμένη εξέδρα με άνοιγμα στο δάπεδό της περίπου. Διάμετρος τεσσάρων μέτρων που επέτρεπε την άμεση θέα του τόπου της Γεννήσεως από κάτω. Ένα περιπατητικό με πλαϊνά δωμάτια περιέβαλλε την αψίδα.[12] Πεντάκλιτη Βασιλική στη συνέχεια της ανατολικής αψίδας, κατά ένα κόλπο μικρότερο από την ιουστινιανική ανοικοδόμηση. [12] Αίθριο με στοά.[12]

Η κατασκευή κάηκε και καταστράφηκε σε μία από τις Σαμαρειτικές Εξεγέρσεις του 529 ή 556, στη δεύτερη από τις οποίες φαίνεται ότι οι Εβραίοι προσχώρησαν στους Σαμαρείτες.[13][14][15]

Ιουστινιανική βασιλική (6ος αιώνας)

Η Βασιλική έμεινε ανέπαφη για δύο αιώνες. Τον 5ο αιώνα, ο Ιουστινιανός ανήγειρε ένα μεγαλύτερο ναό. Ήθελε να κάνει την εκκλησία αυτή, το λαμπρότερο οικοδόμημα στην Παλαιστίνη. Ο αρχιτέκτονας διατήρησε -εν μέρει- το αρχικό σχήμα της Βασιλικής. Μετά την εποχή του Ιουστινιανού οι πληροφορίες για την τύχη του ναού λιγοστεύουν.[16] Τον 6ο αιώνα, η εκκλησία καταστράφηκε από πυρκαγιά, όμως ξαναχτίστηκε και στολίστηκε με ψηφιδωτά δάπεδα.[17] Ανοικοδομήθηκε στη σημερινή της μορφή τον 6ο αιώνα με πρωτοβουλία του βυζαντινού αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α´ (527–565), μετά την καταστροφή είτε του 529 είτε του 556.[18] Πιθανότατα ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα, όπως αναφέρεται από τη χρονολόγηση των ξύλινων στοιχείων που είναι ενσωματωμένα στους τοίχους του ναού μεταξύ 545 και 665, η οποία προέκυψε από τις δενδροχρονολογικές αναλύσεις που έγιναν κατά τις πρόσφατες αναστηλωτικές εργασίες.[19]

 Βόρεια σκαλοπάτια προς το Σπήλαιο τη δεκαετία του 1880

Οι Πέρσες (Αυτοκρατορία των Σασσανιδών) υπό τον Χοσρόη Β΄ εισέβαλαν στην Παλαιστίνη και κατέκτησαν την κοντινή Ιερουσαλήμ το 614, αλλά δεν κατέστρεψαν τη δομή. Σύμφωνα με το μύθο, ο διοικητής τους Σαρβαραζάς συγκινήθηκε από την απεικόνιση -πάνω από την είσοδο της εκκλησίας- των Τριών Μάγων που φορούσαν την ενδυμασία των Περσών Ζωροαστρικών ιερέων, οπότε διέταξε να σωθεί το κτίριο.[20][21]

Δυναστεία του Ηρακλείου

Η εισβολή των Περσών του 614 μ.Χ., ίσως να επέφερε καταστροφές και στη Βηθλεέμ, όμως η γερή κατασκευή δεν επέτρεψε ανεπανόρθωτες υλικές ζημιές. Οι βλάβες επιδιορθώθηκαν εύκολα και η εκκλησία επανήλθε στην αρχική της κατάσταση.

Μακεδονική Δυναστεία-Δυναστεία Δουκάδων-Δυναστεία Κομνηνών

Τον 11ο αιώνα, όλες οι εκκλησίες των Αγίων Τόπων καταστράφηκαν από τον χαλίφη Χακίμ ιμπν Αμρ-ιλλάχ, εκτός από αυτήν της Βηθλεέμ. Σύμφωνα με το Γάλλο χρονογράφο Αντεμάρ, οι Σαρακηνοί χτυπήθηκαν ως εκ θαύματος από φως, με τη μορφή αστραπής, και ο ναός έμεινε άθικτος. Το 1099 μ.Χ. οι Σταυροφόροι έφθασαν στα Ιεροσόλυμα και βρήκαν την εκκλησία της Βηθλεέμ ανέγγιχτη. Τέσσερα χρόνια αργότερα (1103 μ.Χ.), ο Ταγκρέδος, πρίγκιπας της Γαλιλαίας κατέλαβε την πόλη μαζί με εκατό ιππότες, με εντολή του Γοδεφρείδου του Μπουγιόν. Ο Γοδεφρείδος αναφέρει πως, αν και ολόκληρη η περιοχή είχε ερημώσει, μόνο ο ο Ναός του Σπηλαίου είχε αντέξει. Πενήντα χρόνια μετά, λόγω της τεράστιας φθοράς, ο αυτοκράτορας Μανουήλ Α' Κομνηνός επισκεύασε με δικά του έξοδα τη Βασιλική της Γεννήσεως. Όπως αναλύεται στη δίγλωσση ελληνική και λατινική επιγραφή στον χώρο του βωμού, η ψηφιδωτή διακόσμηση έγινε από ομαδική εργασία με επικεφαλής έναν ζωγράφο ονόματι Εφραίμ. Μια άλλη δίγλωσση, λατινική και συριακή, επιγραφή που βρίσκεται στο κάτω μισό ψηφιδωτού πίνακα που απεικονίζει έναν άγγελο στο βόρειο τοίχο του ναού, μαρτυρεί το έργο ενός ζωγράφου ονόματι Βασίλειος, ο οποίος πιθανότατα ήταν ένας ντόπιος Σύριος Μελκίτης. Οι δύο καλλιτέχνες συνεργάστηκαν στο ίδιο εργαστήριο.[22]

Μετά το τέλος των Σταυροφοριών και τη διάλυση των βασιλείων τους, οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες -προσφέροντας μεγάλα ανταλλάγματα στους εξαγριωμένους και διψασμένους για εκδίκηση Μουσουλμάνους- κατάφεραν να κρατήσουν τους Ορθόδοξους μοναχούς στην περιοχή.

Δυναστεία των Παλαιολόγων

Το 1435, ο βασιλιάς της Τραπεζούντας, Αλέξιος Κομνηνός ανακαίνισε τη στέγη του ναού.

Μεταβυζαντινά χρόνια  Η ελληνική σημαία σε καμπαναριό στη Βασιλική της Γεννήσεως

Μετά την οθωμανική κατάκτηση της Παλαιστίνης το 1516, η Βασιλική της Γεννήσεως υπέφερε από μακρά παρακμή. Ο ναός εγκαταλείφθηκε σε μεγάλο βαθμό και χρησιμοποιήθηκε για βέβηλους σκοπούς. Προκειμένου να αποτραπεί η είσοδος των ανθρώπων στην εκκλησία με άλογα και βοοειδή, η κύρια είσοδος περιτοιχίστηκε και μετατράπηκε σε μια μικρή πόρτα, γνωστή μέχρι τις μέρες μας ως «Πόρτα της Ταπεινότητας», αφού οι επισκέπτες αναγκάζονται να σκύψουν για να περάσουν μέσα.[23] Ένα υπερυψωμένο τέμπλο, εφοδιασμένο με τρεις πόρτες, χώριζε επιμελώς τον κυρίως ναό από το ανατολικό άκρο του κτηρίου, το οποίο προοριζόταν για λειτουργικές δραστηριότητες. Η οθωμανική περίοδος χαρακτηρίστηκε από αυξανόμενες εντάσεις μεταξύ των διαφόρων χριστιανικών δογμάτων.

Το 1637, οι Έλληνες έλαβαν ηγεμονία από την Υψηλή Πύλη και οι Φραγκισκανοί εκδιώχθηκαν από το ιερό σπήλαιο. Το 1621 ο Αρμένιος Πατριάρχης Κρικόρ Παρόντερ αγόρασε τα εν μέρει ερειπωμένα κτίρια στα νότια της αυλής και ίδρυσε εκεί ένα μοναστήρι και ένα ξενώνα για τους προσκυνητές. Το 1639, ο Κρητικός ζωγράφος Ιερεμίας Παλλάδας ανάλαβε από τον Έλληνα Πατριάρχη να ζωγραφίσει νέες εικόνες για να εξωραΐσει την εκκλησία. Περαιτέρω εργασίες έγιναν το 1671 με πρωτοβουλία του Πατριάρχη Δοσίθεου Β΄.

Τα εγκαίνια του Ναού του Σπηλαίου της Γεννήσεως έγιναν τον Ιούλιο του ίδιου εκκλησιαστικού έτους, από τη Σύνοδο, η οποία απήλλαξε τον πρώην Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλο Λούκαρι (1572-1637), από τις κατηγορίες των Ιησουιτών. Το 1675 ο Δοσίθεος κατόρθωσε να αποκτήσει τον έλεγχο και του ναού και προώθησε τις αναστηλώσεις του δαπέδου και της στέγης, καθώς και την κατασκευή νέου τέμπλου. Οι Φραγκισκανοί αποκαταστάθηκαν στα δικαιώματά τους το 1690, αλλά χάνουν την ηγεμονία τους για άλλη μια φορά το 1757, όταν η πλήρης ιδιοκτησία της άνω εκκλησίας και η άδεια να κρατήσουν τα κλειδιά του σπηλαίου παραχωρήθηκε στους Ελληνορθόδοξους.[24]

Εξαιτίας των αδιάκοπων διεισδύσεων νερού από την οροφή, τα ψηφιδωτά των Σταυροφόρων άρχισαν να πέφτουν, όπως τεκμηριώνεται σε πολλές αφηγήσεις προσκυνητών από τον 16ο αιώνα και μετά.[25] Το 1842 έγινε η τελευταία μεγάλη ανακαίνιση της εκκλησίας, επί Αθανασίου Γ'. Η οροφή αντικαταστάθηκε και μολυβδοσκεπάστηκε, όπως η προηγούμενη. Το Καθολικό -εντός του ναού- στρώθηκε με μάρμαρο, ενώ το εξωτερικό στρώθηκε με πέτρα. Οι κατεστραμμένοι, από το πέρασμα του χρόνου, μωσαϊκοί τοίχοι, επικαλύφθηκαν με μαρμαρόσκονη.[16]

Νεώτερα χρόνια 19ος αιώνας

Οι σεισμοί προκάλεσαν σημαντικές ζημιές στον Ναό της Γεννήσεως μεταξύ 1834 και 1837.[26] Ο σεισμός του 1834 στα Ιεροσόλυμα κατέστρεψε το καμπαναριό της εκκλησίας, τα έπιπλα του σπηλαίου στο οποίο είναι χτισμένη η εκκλησία και άλλα μέρη της δομής της.[27] ​​Μικρές ζημιές προκλήθηκαν περαιτέρω από μια σειρά ισχυρών μετασεισμών το 1836 και από τον σεισμό της Γαλιλαίας του 1837.[26][28] Ως μέρος των επισκευών που εκτέλεσαν οι Ελληνορθόδοξοι μετά την παραλαβή φιρμάνι το 1842, χτίστηκε ένας τοίχος μεταξύ του ναού και των κλιτών, που χρησιμοποιούσαν τότε ως αγορά, και το ανατολικό τμήμα της εκκλησίας που περιείχε χορωδία, η οποία επέτρεψε τη συνέχιση της λατρείας εκεί.[18]

 Το σημείο στο οποίο, σύμφωνα με τη χριστιανική λαϊκή παράδοση, γεννήθηκε ο Ιησούς

Το θρησκευτικά σημαντικό ασημένιο αστέρι που σηματοδοτεί την ακριβή γενέτειρα του Ιησού αφαιρέθηκε τον Οκτώβριο του 1847 από το Σπήλαιο της Γεννήσεως από τους Ελληνορθόδοξους.[29][18] Η εκκλησία ήταν υπό τον έλεγχο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά γύρω στα Χριστούγεννα του 1852, ο Ναπολέων Γ΄ ανάγκασε τους Οθωμανούς να αναγνωρίσουν την ρωμαιοκαθολική Γαλλία ως την «κυρίαρχη αρχή» των χριστιανικών ιερών τοποθεσιών στους Αγίους Τόπους. [30] Ο Σουλτάνος ​​της Τουρκίας αντικατέστησε το ασημένιο αστέρι στο σπήλαιο, με μια λατινική επιγραφή, αλλά η Χριστιανική Ορθόδοξη Ρωσική Αυτοκρατορία αμφισβήτησε την αλλαγή στην εξουσία. Ανέφεραν τη Συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή και στη συνέχεια ανέπτυξαν στρατούς στην περιοχή του Δούναβη. Ως αποτέλεσμα, οι Οθωμανοί εξέδωσαν φιρμάνια ουσιαστικά ανατρέποντας την προηγούμενη απόφασή τους, αποκηρύσσοντας τη γαλλική συνθήκη και αποκαθιστώντας στους Ορθόδοξους Χριστιανούς την κυρίαρχη εξουσία επί των εκκλησιών των Αγίων Τόπων προς το παρόν, αυξάνοντας έτσι τις τοπικές εντάσεις - και όλα αυτά τροφοδότησαν την σύγκρουση μεταξύ της Ρωσικής και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας για τον έλεγχο των ιερών τόπων γύρω από την περιοχή.

20ος αιώνας μέχρι σήμερα

Το 1918 ο Βρετανός κυβερνήτης, συνταγματάρχης Ρόναλντ Στορς, κατεδάφισε το τείχος που είχε ανεγερθεί το 1842 από τους Ελληνορθόδοξους μεταξύ του ναού και της χορωδίας.[18]

Το πέρασμα που συνδέει το Σπήλαιο του Αγίου Ιερώνυμου και το Σπήλαιο της Γεννήσεως επεκτάθηκε τον Φεβρουάριο του 1964, επιτρέποντας ευκολότερη πρόσβαση στους επισκέπτες. Ο Αμερικανός επιχειρηματίας, Στάνλεϊ Σλότκιν, επισκέφτηκε εκείνη την εποχή και αγόρασε μια ποσότητα από ασβεστολιθικά ερείπια, περισσότερα από ένα εκατομμύριο ακανόνιστα θραύσματα πλάτους περίπου 5 mm (0,20 in). Τα πούλησε στο κοινό εγκλωβισμένα σε πλαστικούς σταυρούς και διαφημίστηκαν σε πληροφοριακά στοιχεία το 1995.[31]

 Ο Αμερικανός πρόεδρος Τζο Μπάιντεν με τον Ελληνορθόδοξο Πατριάρχη Ιεροσολύμων Θεόφιλο Γ΄, κατά τη διάρκεια επίσκεψής του το 2022

Κατά τη διάρκεια της Δεύτερης Ιντιφάντα τον Απρίλιο του 2002, η εκκλησία ήταν ο τόπος πολιορκίας για ένα μήνα, όταν περίπου 50 ένοπλοι Παλαιστίνιοι καταζητούμενοι από τις Ισραηλινές Αμυντικές Δυνάμεις (IDF) κατέφυγαν μέσα στην εκκλησία. Οι Χριστιανοί στην εκκλησία έδωσαν καταφύγιο στους μαχητές, δίνοντάς τους τροφή, νερό και προστασία από τις ισραηλινές στρατιωτικές δυνάμεις που βρίσκονταν έξω. Ισραηλινά μέσα ενημέρωσης ισχυρίστηκαν ότι οι Χριστιανοί που βρίσκονταν μέσα κρατούνταν όμηροι,[32] ωστόσο, οι ενορίτες μέσα στην εκκλησία λένε ότι αυτοί και η εκκλησία τους αντιμετώπθσαν με σεβασμό.[33]

Στις 27 Μαΐου 2014, οι κουρτίνες πήραν φωτιά στο σπήλαιο κάτω από την εκκλησία, με αποτέλεσμα να προκληθούν μικρές ζημιές.[34]

Οι έχοντες την συγκυριότητα της εκκλησίας ανέλαβαν μια μεγάλη ανακαίνιση ξεκινώντας τον Σεπτέμβριο του 2013,[35] με εκτίμηση ολοκλήρωσης το 2021.

Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Το 2012, το εκκλησιαστικό συγκρότημα έγινε ο πρώτος παλαιστινιακός χώρος που καταγράφηκε ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς από την Επιτροπή Παγκόσμιας Κληρονομιάς στην 36η σύνοδό της στις 29 Ιουνίου.[36] Εγκρίθηκε με μυστική ψηφοφορία[37] με 13–6 στην 21μελή επιτροπή, σύμφωνα με την εκπρόσωπο της UNESCO Sue Williams,[38] και μετά από μια επείγουσα διαδικασία υποψηφιότητας που παρέκαμψε τη διαδικασία των 18 μηνών για τις περισσότερες τοποθεσίες και παρά την αντίθεση των Ηνωμένων Πολιτειών και του Ισραήλ. Η τοποθεσία εγκρίθηκε με τα κριτήρια τέσσερα και έξι.[39] Η απόφαση ήταν αμφιλεγόμενη τόσο από τεχνική όσο και από πολιτική άποψη..[38][40] Τοποθετήθηκε στον κατάλογο της παγκόσμιας κληρονομιάς σε κίνδυνο από το 2012 έως το 2019, καθώς υπέστη ζημιές λόγω διαρροής νερού.[41]