Wczesne średniowiecze

We wczesnym średniowieczu w okolicach dzisiejszej Norymbergi przebiegała granica germańsko-słowiańska. Pierwsza wzmianka o mieście pojawiła się w 1050 jako nuorenberc (skalista góra) w dokumencie cesarza Henryka III. Istotną rolę dla Rzeszy odgrywał ówczesny zamek, dzięki któremu rozwinęło się miasto. Szybko otrzymało ono liczne przywileje handlowe. Już w XII wieku Norymberga była stolicą Burgrabstwa Norymbergi.

Wolne miasto

Dzięki Wielkiej Karcie Swobód nadanej w 1219 przez Fryderyka II miasto stało się wolnym miastem Rzeszy. Ówczesna Norymberga była, wraz z Augsburgiem, jednym z dwóch największych centrów handlowych na drodze z Rzymu do północnej Europy, a wraz z Legnicą i Wiedniem jednym z największych miast środkowej Europy na początku czternastego stulecia.[potrzebny przypis]

W drugiej połowie XIV wieku Norymbergi sięgały wpływy czeskie. Jako wolne miasto Norymberga graniczyła z Królestwem Czech poprzez ziemie Czeskiego Palatynatu. Nadgraniczną miejscowością czeską było wówczas Erlenstegen, które od 1899 stanowi dzielnicę Norymbergi. Rezydujący w Pradze król Czech i cesarz rzymski Karol IV Luksemburski gościł w Norymberdze 52 razy[1]. Czeską stolicę z Norymbergą łączyła tzw. Złota Droga. Z fundacji Karola zbudowano Kościół Najświętszej Marii Panny[1]. W 1356 przyjęto w Norymberdze Złotą Bullę Karola[1]. Tu też urodzili się kolejni królowie Czech Wacław IV Luksemburski i Zygmunt Luksemburski.

 Panorama miasta z Kroniki Świata Hartmana Schedla (1493)

Kupcy z Norymbergi prowadzili intensywny handel z Polską[2].

Do 1427 Norymberga była rządzona przez burgrabiów, aż do Fryderyka VI, który sprzedał swój urząd „Radzie Miasta”. W 1437 do miasta dotarła czarna śmierć. W 1502 miasto najechał margrabia Kazimierz Hohenzollern.

Rozkwit kulturowy w XV i XVI wieku spowodował, że Norymberga stała się centrum niemieckiego renesansu. W 1493 w Norymberdze opublikowano Liber Chronicarum. W rezultacie wojny o sukcesję w Landshut w granice Wolnego Miasta Norymbergi włączono m.in. miasta Lauf, Altdorf, Hersbruck, Betzenstein[3]. W 1525 miasto przyjęło reformację. W lutym 1541 odwiedził je król Hiszpanii i cesarz rzymski Karol V Habsburg[4].

Norymberga była znaczącym ośrodkiem drukarskim, z czego korzystali także Polacy. W latach 1508–1518 działalność drukarską prowadził tu Adam Dyon. W 1543 w Norymberdze zostało wydane słynne dzieło Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium. W 1554 jako pierwszy utwór polskiego kompozytora, wydany poza granicami Polski, światło dzienne ujrzał tu utwór In te Domine speravi Wacława z Szamotuł. W 1698 w Norymberdze Jakub Barner wydał podręcznik chemii Chymia philosophica.

W Norymberdze zmarł autor ołtarza w krakowskim Kościele Mariackim Wit Stwosz (w 1533) oraz jego syn, także rzeźbiarz, Stanisław Stwosz (w 1528).

Podczas wojny trzydziestoletniej, w 1632, król szwedzki Gustaw II Adolf został pokonany w Norymberdze przez czeskiego wodza Albrechta von Wallensteina. Miasto podupadło podczas wojny. W 1651 Norymberga uzyskała połączenie pocztowe z Erfurtem, a w 1683 z Lipskiem. W 1662 rozpoczęła działalność norymberska Akademia Sztuk Pięknych. W 1711 Norymbergę odwiedził przyszły król Polski August III Sas[5].

XVIII wiek to okres powolnego upadku miasta. W latach 1790–1791 elektor bawarski Karol IV Teodor Wittelsbach zajął część ziem pozyskanych przez Norymbergę po wojnie o sukcesję w Landshut[3]. W 1796 część terytorium okupowało Królestwo Prus[3]. Na początku XIX wieku Norymberga zbankrutowała.

W granicach Bawarii  Norymberga pod koniec XIX wieku

Z polecenia cesarza Napoleona w 1806 Norymberga straciła status Wolnego Miasta i została wcielona do Królestwa Bawarii, na czym niewątpliwie skorzystała. Wszystkie długi miasta zostały spłacone. Norymberga odrodziła się jako centrum przemysłowe. W 1835 została otwarta w Norymberdze pierwsza niemiecka linia kolejowa do pobliskiej miejscowości Fürth, a w drugiej połowie XIX wieku Norymberga została połączona linią kolejową z czeskim miastem Cheb. W 1871 Norymberga została częścią zjednoczonych Niemiec. W 1900 Norymberga była dziewiątym pod względem liczby ludności miastem Niemiec i drugim Królestwa Bawarii. 11 maja 1912 otwarto w Norymberdze jeden z największych ogrodów zoologicznych Europy.

W czasach III Rzeszy było ważnym ośrodkiem ruchu nazistowskiego. Pozostałościami z tych czasów są gigantyczne budowle nazistowskiej architektury[jakich?]. W 1935 na zjeździe NSDAP w Norymberdze zostały ogłoszone tzw. ustawy norymberskie.

W czasie II wojny światowej w Norymberdze byli więzieni przez Niemców Polacy. 2 stycznia 1945 średniowieczne centrum miasta zostało zbombardowane przez Brytyjczyków oraz Amerykanów. W wyniku tych nalotów zniszczono ok. 90% starej zabudowy. Do tego czasu Norymberga była jednym z najlepiej zachowanych miast średniowiecza. 16–20 kwietnia 1945 w bitwie o Norymbergę Amerykanie pokonali połączone siły Niemiec i Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej.

Po II wojnie światowej odbył się w tym mieście proces zbrodniarzy wojennych – słynny proces norymberski. W 1949 Norymberga została częścią Republiki Federalnej Niemiec. W 1972 do miasta przyłączono miejscowość Katzwang.

Współcześnie Norymberga jest 14. najludniejszym miastem Niemiec.