Պատմություն Լենինի մահը և զմռսումը

Վլադիմիր Լենինը 1921 թվականից տառապել է աթերոսկլերոզից, որը հանգեցրել է առողջության կտրուկ վատթարացման և հետագայում մահվան պատճառ է դարձել։ 1922 թվականին անցկացված հետազոտության ժամանակ բժիշկները Լենինի մոտ անոթների օրգանական ախտահարումներ չեն գտել, քանի որ այն ժամանակվա բժշկությունը չուներ անհրաժեշտ ախտորոշիչ հնարավորություններ։ Նրա ինքնազգացողությունը վատացել է, և աառողջական վիճակի փոփոխության համար Լենինը տեղափոխվել է Գորկիի կալվածք։ Մայիսի վերջին նրա մոտ տեղի է ունեցել առաջին կաթվածը, սակայն գործառույթները մասամբ վերականգնվել են, և Լենինը աշխատանքի է վերադարձել նույն տարվա հոկտեմբերին։ Բարձր աշխատանքային ծանրաբեռնվածությունը շուտով երկրորդ կաթվածին է հասցրել․ դեկտեմբերի 16-ին Լենինի ուղեղում արյունազեղման արդյունքում կաթվածահար է եղել աջ ձեռքն ու ոտքը։ Մասամբ ապաքինվելով՝ Լենինը վերադարձել է Կրեմլ և սկսել աշխատել վերջին հոդվածների վրա։ 1923 թվականի մարտի 9-ին տեղի է ունեցել երրորդ արյունազեղումը, որի հետևանքով զրկվել է խոսելու կարողությունից։ Լենինին կրկին տեղափոխել են Գորկի, այնտեղ նրա առողջությունը պարբերաբար դեպի լավն էր գնում, սակայն հիվանդությունը առաջընթաց է գրանցել. 1924 թվականի հունվարի 21-ին տեղի է ունեցել ուղեղում չորրորդ արյունազեղումը, մահը գրանցվել է ժամը 18։50-ին[1][2]։

1924 թվականի հունվարի 22-ին ակադեմիկոս Ալեքսեյ Աբրիկոսովը զմռսեց Լենինի մարմինը, ստանդարտ վիրահատություն՝ հետագա դիահերձման և մահվան պատճառները պարզելու համար[3]։ Զմռսման համար օգտագործվել է մի խառնուրդ, որի մեջ մտնում էին ջուրը, ֆորմալինը, էթիլ սպիրտը, ցինկի քլորիդը և գլիցերինը[4]։ Բալասանային լուծույթի գործողության ժամկետը նախատեսված էր վեց օրվա համար, որպեսզի Լենինին հնարավորինս շատ մարդիկ հրաժեշտ տան[5][6]։ Ընթացակարգի ավարտից հետո Ալեքսեյ Աբրիկոսովը Լենինին բուժող բժիշկների, պրոֆեսորների և ԽՍՀՄ առողջապահության ժողովրդական կոմիսարիատի ներկայությամբ Նիկոլայ Սեմաշկոն դիահերձում է անցկացրել, որպեսզի պարզի մահվան ճշգրիտ պատճառը։ Դիահերձման ժամանակ նա կտրել է զարկերակներն ու մեծ անոթները, ինչի մասին ավելի ուշ զղջացել է. անոթներով հարմար է եղել զմռսող հեղուկներ հասցնել մարմնի բոլոր մասերին[7]։ Բացման ակտը հրապարակել են մայրաքաղաքի թերթերում[3]։

Լենինի հիվանդության իրական ախտորոշման անտեղյակությունը հանգեցրել է լեգենդի, որ նրան թունավորել է Իոսիֆ Ստալինը[11]։ 1990-ական թվականներին հրապարակվեցին Ստալինի և Հենրիխ Յագոդայի կողմից Լենինին թունավորելու մասին վարկածները[12]։ Լենինի հիվանդության պատմության հետ կապված նյութերը ստուգել են 1970-ական թվականներին փորձաքննության ժամանակ։ Ապացուցվել է թունավորման մասին ենթադրությունների անհիմն լինելը։ Հերքվել է նաև այն պնդումը, որ Լենինի առողջական վիճակի վատթարացման պատճառ են դարձել նրա վնասվածքները 1918 թվականի օգոստոսի 30-ին Միխելսոնի գործարանում տեղի ունեցած մահափորձի ժամանակ։ Լենինի վրա արձակված գնդակները թույնով լցված չեն եղել, այլ միայն քսված են եղել կուրարեին, բայց թույնը հասցրել է քայքայվել փամփուշտների ոչ ճիշտ պահպանման պատճառով[13]։

  Ես չեմ կարող հասկանալ, թե ինչպես կարելի է տպել այդ ենթադրությունները, երբ Վ. Ի. Լենինի հիվանդության պատմությունը, նրա մարմնի դիահերձման և միկրոսկոպիկ հետազոտությունների վավերական արձանագրությունները բացարձակապես ճշգրիտ որոշում են հիվանդության ախտորոշումը՝ ձախ քնային զարկերակի աթերոսկլերոզը, ուղեղի փափկեցումը և որպես վերջնական կետ՝ արյունազեղումը ուղեղի կենսական կարևոր կենտրոնների գոտում։ Այս ողբերգության բոլոր կլինիկական ախտանիշները, որոնք նկատվում են խորհրդային և արտասահմանյան բժիշկ գիտնականների կողմից հիվանդի մահճակալի մոտ, հաստատում են։ Ոչ մի թունավորման մասին խոսք լինել չի կարող։  

Հրաժեշտ

1924 թվականի հունվարի 21-ին, ժամը 19-ին, Կրեմլ է զանգահարել Մարիա Ուլյանովան և հայտնել Իոսիֆ Ստալինին Լենինի մահվան մասին։ Ստալինը, Լև Կամենևը, Գրիգորի Զինովևը, Միխայիլ Կալինինը մեկնել են Գորկի։ Ժամը 22-ին Կրեմլում հատուկ հանձնաժողովը նախանշել է հուղարկավորության կազմակերպման առաջին միջոցառումները, իսկ գիշերվա ժամը 2-ին տեղի է ունեցել կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեի արտահերթ պլենումը[14]։ Ժամը 3։30-ին տեղի ունեցավ ԽՍՀՄ ԿԸՀ նախագահության նիստը՝ Լենինի հուղարկավորության կազմակերպման հանձնաժողովի անդամների ընտրության համար։ Ընդգրկվել են Կլիմ Վորոշիլովը, Վլադիմիր Բոնչ-Բրուևիչը, Վյաչեսլավ Մոլոտովը և հանձնաժողովի նախագահ նշանակված Ֆելիքս Ձերժինսկին[15]։

Հաջորդ օրը տեղի ունեցավ հանձնաժողովի առաջին նիստը։ Լենինի մարմինը որոշել են Գորոկից Մոսկվա տեղափոխել Սարատովի կայարան (Պավելեցկի) հատուկ գնացքով, մինչև հունվարի 23-ը ժամը 13։00-ն։ Իզվեստիա և Պրավդա թերթերի արտակարգ թողարկումները հայտնել են, որ մինչև հուղարկավորությունը Լենինի մարմինը կտեղադրվի Միությունների տան Սյունազարդ դահլիճում։ Հունվարի 23-ին ժամը 19։00-ից բացվել է հանգուցյալի հուղարկավորության համար քաղաքացիների մուտքը[16]։ Նույն օրը ԽՍՀՄ ԿԸՀ-ն որոշեց Կրեմլի պատի մոտ կառուցել դամբարան՝ Լենինի մարմինը պահպանելու համար Հոկտեմբերյան հեղափոխության մարտիկների եղբայրական գերեզմաններում և բացել այն այցելությունների համար։ Միաժամանակ ստեղծվել է դամբարանի կառուցման հանձնաժողով, իսկ ճարտարապետ Ալեքսեյ Շչուսևին հանձնարարել են պատրաստել դամբարանի գծագրերը[17]։

Հունվարի 23-ին, ժամը 9.30-ին, Լենինի մարմինը դրվեց կարմիր դագաղի մեջ և Գորկուց մի քանի կիլոմետր բերեցին մինչև Գերասիմովկայի կայարան։ Կայարանից դագաղը գնացքով ուղարկել են Մոսկվա։ Ժամը 13-ին կայարան ժամանելուց հետո դագաղը տեղափոխել և տան մոտ միություններ են տեղադրել պատվավոր պահակախմբի հետ[8], որը փոխարինվել է յուրաքանչյուր տասը րոպեն մեկ։ Հաջորդ երեք օրվա ընթացքում պատվո պահակախմբում կանգնել է ավելի քան 9000 մարդ, իսկ դագաղի մոտ անցել է մոտ մեկ միլիոն մարդ[18]։ Հուղարկավորության հանձնաժողովը հազարավոր նամակներ և հեռագրեր է ստացել՝ խնդրելով հետաձգել հուղարկավորությունը և պահպանել Վլադիմիր Լենինի մարմինը[19]։ Բազմաթիվ դիմումներն ու հայտարարությունները պահվում են նորագույն պատմության փաստաթղթերի պահպանման և ուսումնասիրման ռուսական կենտրոնում[20]։

1924 թվականի փետրվարի 16-ին ՌԽՖՍՀ փոքր Սովնարկոմի նախագահ Տիմոֆեյ Սավրոնովը զեկույցում նշել է, որ Լենինի մարմինը պահպանելու գաղափարը միանգամից և ոչ թե հուղարկավորության կազմակերպման հանձնաժողովի մոտ է հայտնվել։ Առաջարկը հնչեցրել է Լենինի բուժող բժիշկ Վլադիմիր Օբուխը մահից անմիջապես հետո։ Առաջնորդին հրաժեշտ տալու ժամանակ նա ներկաներին խնդրել է աջակցել դամբարան կառուցելու գաղափարին և այն տրամադրել հանձնաժողովի հերթական նիստում, իսկ արդեն հունվարի 23-ի երեկոյան ֆաբրիկաներում բանաձևեր են ներկայացվել դամբարան կառուցելու և Լենինի մարմինը պահպանելու ցանկությամբ[21]։ Դա հաստատում են նիստերի արձանագրությունները։ Հունվարի 22-ին հանձնաժողովը քննարկել է Լենինի գերեզմանի հարցը. այն որոշել են Կարմիր հրապարակում հանել Յակով Սվերդլովի գերեզմանից առաջ, և Լենինին թաղել ցինկե դագաղում[22]։ Դամբարանի մասին խոսել են հունվարի 23-ի նիստում։  Ուսումնասիրվել են բաց և քողարկված դագաղով տարբերակներ[21]։

  Անհրաժեշտ է, որ Իլյիչը ֆիզիկապես մնա մեզ հետ, և որպեսզի նրան տեսնեն աշխատավորների հսկայական զանգվածներ։     Հողին հանձնեք այնքան մեծ ու ջերմ սիրելի առաջնորդի մարմինը, ինչպիսին Իլյիչն է մեզ համար, ոչ մի դեպքում չի կարելի։ Մենք առաջարկում ենք սառեցնել մոխիրը և տեղադրել ապակե հերմետիկ կնքված տուփի մեջ, որտեղ առաջնորդի աճյունը հնարավոր կլինի պահպանել հարյուրավոր տարիներ։     Չթաղել հողի մեջ, ինչպես սովորական մահկանացուին, չթաքցնել մեր աչքերից, թողնել զմռսված։  

Հրաժեշտ տալ ցանկացողների հոսքը չի սպառվել, դրա համար էլ սկսվել է Լենինի մարմնի պահպանման հարցի քննարկումը[23]։ Պոլիտբյուրոյի նիստերից մեկում Ստալինը հայտնել է կոմունիստների խնդրանքների մասին և առաջարկել աջակցել գաղափարին։

  Այս հարցը, ինչպես ինձ հայտնի դարձավ, շատ է հուզում մեր որոշ ընկերներին մարզում ... անհրաժեշտ է զմռսել Լենինի մարմինը։ Այս հհարցի վերաբերյալ գոյություն ունեն նորագույն մեթոդներ, դրանով իսկ Լենինին երկար տարիներ պահպանելու համար։ Դա չի հակասում նաև հին ռուսական սովորույթներին։ Տեղադրել այն հատուկ սարքավորված սկլեպում[24].  

Պահպանման օգտին հանդես են եկել Ֆելիքս Ձերժինսկին, Վյաչեսլավ Մոլոտովը, Լեոնիդ Կրասինը, Նիկոլայ Մուրալովը։ Դեմ արտահայտվեցին Լենինի հարազատները, Վարլաամ Ավանեսովը, Կլիմ Վորոշիլովը, որը ավելի ուշ փոխեց իր կարծիքը։ Ես մտածեցի, թե որքան էլ Վլադիմիր Իլյիչն ինքը վերաբերվի դրան, բացասական արտահայտվեց՝ միանգամայն համոզված լինելով, որ նա դեմ կլիներ իր հետ նման վերաբերմունքին և ինչ էլ որ լինի՝ նա միշտ կողմ է արտահայտվել սովորական թաղմանը կամ այրմանը, հաճախ ասելով, որ անհրաժեշտ է նաև մեզ մոտ դիակիզարան կառուցել[25][23]»:

Կտրականապես դեմ է արտահայտվել Լև Տրոցկին։

  Լենինի հանդեպ վերաբերմունքը, որպես հեղափոխական առաջնորդի, փոխարինվեց նրա հանդեպ վերաբերմունքով, որպես եկեղեցու հիերարխիայի ղեկավարի։ Կարմիր հրապարակում իմ բողոքի ակցիաների ժամանակ կանգնեցվեց հեղափոխական գիտակցության համար անարժանահավատ և վիրավորական դամբարան։ Նույն դամբարանների վերածվեցին Լենինի մասին պաշտոնական գրքերը։ Նրա միտքը կեղծ քարոզների համար մեջբերումներ էին անում[26][24]։  

Հունվարի 24-ին Նադեժդա Կրուպսկայան համաձայնել է երկարաձգել Լենինի հրաժեշտի ժամկետը մեկ ամսով, սակայն իրավունք է վերապահել այդ հարցը քննարկել ժամկետի ավարտից հետո, քանի որ դեմ է եղել մարմնի զմռսմանը և այն սարկոֆագին տեղավորելուն[2]։ Նա գրել է Իննա Արմանդին. Երբ մերոնց մոտ առաջացավ Վլադիմիր Լենինին  Կրեմլում թաղելու նախագիծը, ես ահավոր վրդովվեցի. նրան պետք էր թաղել ընկերների հետ, միասին թող Կարմիր պատի տակ թաղվեն․․․[27]»

  Մի թող ձեր տխրությունը Իլյիչի համար հեռանա իր անձի արտաքին պաշտամունքից։ Մի կազմակերպեք նրա հուշարձանները, նրա անվան պալատները, նրա հիշատակի փարթամ տոնակատարությունները և այլն։ - Այս ամենին նա այնքան քիչ նշանակություն էր տալիս կյանքի ընթացքում,այնքան դժվար էր այդ ամենը։ Հիշեք՝ դեռ այդքան շատ է աղքատությունը, անկարգությունը մեր երկրում։  

Ռուսաստանի նորագույն պատմության փաստաթղթերի պահպանման և ուսումնասիրման կենտրոնի մյուս փաստաթղթերի համաձայն՝ Լենինի մարմնի պահպանման մասին որոշումն ընդունվել է նրա մահից անմիջապես հետո[28], բայց հենց նամակների հոսքը ստիպեց Նադեժդա Կրուպսկայային համաձայնել երկար ժամկետով անցկացնել Վլադիմիր Լենինի զմռսումը[29][19]։ Ակադեմիկոս Սերգեյ Դեբովը գրել է. «Անպատասխանատու կլիներ ինչ-որ ժամկետ նշել։ Մենք կգործադրենք բոլոր ջանքերն ու կարողությունները, որպեսզի այդ ժամանակը որքան հնարավոր է երկար լինի, հաշվվի հարյուրամյակներով[30]»։

1924 թվականի հունվարի 25-ին ԽՍՀՄ կենտրոնական գործադիր կոմիտեի նախագահությունը որոշեց կառուցել դամբարան Կրեմլի պարսպի մոտ եղբայրական գերեզմանների շրջանում և բացել այն այցելության համար[31]։ Հաջորդ օրը խորհուրդների համամիութենական 2-րդ համագումարում որոշումը հաստատվել է[25][32]։ Մոսկվայի կայազորի պետ Նիկոլայ Մուրատովի հրամանով Լենինի դագաղի մոտ հաստատվել է № 1 պահակախմբի պաշտոնական պատվո պահակակետը[33][34]։ Պատվո պահակախմբում կանգնած էին ՌԽՖՍՀ խորհուրդների XI համագումարի պատվիրակներ, ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցության կրեմլյան դպրոցի կուրսանտներ։ Ավելի ուշ ամեն տարի ապրիլի 22-ին դիրքերում էին քաղաքացիական և Հայրենական մեծ պատերազմի վետերանները[35]։

1924 թվականի հունվարի 26-ի ուղիղ կեսգիշերին Լենինի դագաղի մոտ մուտքը դադարեցվել է, քանի որ հունվարի 27-ի առավոտյան պետք է տեղի ունենար հուղարկավորությունը[36]։

Առաջին փայտե դամբարան

1924 թվականի հունվարի 24-ի գիշերը ճարտարապետ Ալեքսեյ Շչուսևը կառավարությունից հանձնարարություն է ստացել շտապ նախագծել և կառուցել ժամանակավոր դամբարան Լենինի համար, որը պետք է կառուցվեր երեք օրվա ընթացքում՝ հուղարկավորության օրվա կապակցությամբ[37]։ Ընդ որում, այն պետք է լիներ փառահեղ, բայց լակոնիկ և տեղավորվեր Կրեմլի հրապարակի ճարտարապետության մեջ[38]։ Դամբարանը հասանելի էր, բոլոր նրանց համար, ովքեր ցանկանում էին հրաժեշտ տալ Լենինին[39]։ Շչուսևը շենքի նախագիծը ստեղծել մի քանի ժամում[40][41][42]։

  Ես ժամանակ ունեի միայն այն բանի համար, որ գրավեի անհրաժեշտ գործիքները իմ արհեստանոցից, իսկ հետո պետք է գնայի աշխատանքի համար ինձ տրամադրված տարածք։ Արդեն առավոտյան պետք է սկսվեր տրիբունաների ապամոնտաժումը, հիմքը և դամբարանը։ Նախքան էսքիզը սկսելը, ես հրավիրեցի խորհրդակցել իր ճարտարապետական սկզբունքների մասին Լեոնիդ Վեսնինի և ճարտարապետ Անտիպովի հետ։ < ... > Ես իմ նկատառումները հայտնեցի, որ դամբարանի ուրվագիծը չպետք է բարձր լինի, այլ պետք է ունենա աստիճանական ձև։ Դամբարանի գրությունը ես պարզ առաջարկեցի. մեկ բառ՝ Լենին։  

Առավոտյան կառավարական հանձնաժողովը հաստատել է պատրաստի էսքիզը ևև Ալեքսեյ Շչուսևը ձեռնամուխ է եղել Կրեմլի սենատական աշտարակի մոտ փայտե դամբարանի կառուցմանը։ Շինարարության համար նախատեսված սալիկներն ու տախտակները պատրաստվել են Արխանգելսկի սոճու Սոկոլնիչ անտառային պահեստում[44]։ Շինարար Գ. Գրիգորևը նշել է, որ առաջնորդի դամբարանը կառուցել են Սոկոլնիչեսկայա շինկազմակերպության և Մոսկվայի կոմունալ տնտեսության վարչության ավելի քան հարյուր մարդ։ Ամեն օր հրապարակ էին գալիս բազմաթիվ աշխատավոր-կամավորներ, որոնք նույնպես ցանկանում էին մասնակցել Լենինի դամբարանի կառուցմանը[45]։

Դամբարանի կառուցումից առաջ պահանջվում էր փորել ավելի քան 50 մ³ գրունտ։ Երկրի 1,5 մետրանոց սառած շերտը չի ենթարկվել բահերին, կոտրվածքներին և հազիվ տաքացել է կրակով, ուստի հողը ստիպված են եղել մանր լիցքերով պայթեցնել։ Աշխատավայրն ուներ բարդ և միատարր երկրաբանական կառուցվածք՝ հին գերեզմանոց, պուրակ։ Աշխատանքի ընթացքում հողափորերը բախվել են ստորգետնյա էլեկտրական մալուխների և հին շինությունների, ինչի պատճառով ստիպված են եղել նվազեցնել փորվածքի չափսերը և հրաժարվել դամբարանի սյուների կառուցումից։ Հողափորերի աշխատանքին զուգահեռ հրապարակում դամբարան էին կառուցում, որպեսզի այն տեղադրեն փորված փոսի մեջ[46]։ Դամբարանի կողքերին մուտքի և ելքի համար խորանարդաձև փոքր նախասրահներ են տեղադրվել, սակայն սեղմ ժամկետների պատճառով աջ ելքը մնացել է դեկորատիվ. այն արվել է շենքի համաչափության համար[47][48]։

Դամբարանը կառուցվել է երկուսուկես օրում և դարձել նեկրոպոլի կենտրոն[40][49][50]։ Ձևով այն երեք մետր բարձրությամբ մուգ մոխրագույն խորանարդ է՝ գագաթին եռաստիճան բուրգով և սև ճաղերի ճակատին Լենին մակագրությամբ։ Երկարակեցության համար բոլոր փայտե մասերը ծածկված էին յուղալաքով։ Սյուները և դռները պատրաստված են սև կաղնուց։ Երեսպատումը ամրացնելու համար օգտագործվել են կռած մեխեր՝ մեծ նախշազարդ գլխարկներով։ Դամբարանի եզրերին եղել են մուտքի և ելքի համար նախատեսված երկու շինություններ։ Աջ աստիճանն իջնում էր երեք մետր ներքև և տանում սգո սրահ՝ լուսավորված երկու անփայլ լուսաստղերով։ Դահլիճի պատերը պատվել են կարմիր նյութով՝ սև գծերով՝ պիլյաստրի տեսքով։ Առաստաղի վրա եղել են մանգաղ և մուրճ՝ կարմիր և սև մատերիայի ծալքերի ֆոնին։ Ինտերիերը ձևավորել են նկարիչ Իգնատի Նիվինսկու նկարներով[51][52][34]։

Հունվարի 27-ին ժամը 8։27-ին Պատվո պահակակետ են կանգնել Իոսիֆ Ստալինը, Միխայիլ Կալինինը և պիտերյան բանվորները։ Ժամը 9։20-ին դագաղը սգո երաժշտության տակ հանել են միությունների տանից և տարել Կարմիր հրապարակ։ Ժամը 9։43-ին դագաղը տեղադրել են դահլիճի կենտրոնում՝ բարձունքի վրա։ Մարմինը երևում էր մինչև գոտկատեղ, դրա համար դագաղի կափարիչի վերին կեսում ապակիներ էին տեղադրված։ Դագաղը, որի վրա դագաղ են տեղադրել, երեք կողմերից բազրիքներ են տեղադրել[53][34]։ Դագաղը տեղադրելուց անմիջապես հետո ժողովրդին ընթերցել են խորհուրդների համամիութենական 2-րդ համագումարի՝ նախօրեին ընդունված ուղերձը[54][55]։

Ժամը 16-ին դագաղը հրացանի համազարկերի և գործարանային սուլոցների տակ տարել են դամբարան, իջեցրել են դամբարան պատվանդանի վրա և ծածկել Կոմինտերնի և ԽՄԿԿ Կենտկոմի դրոշներով[57][55][58]։

Դամբարանի թերությունները արագ բացահայտվեցին. նեղ աստիճանն ու փոքրիկ սգո սրահը թույլ չտվեցին բոլոր ցանկացողներին հրաժեշտ տալ Լենինին։ Հասարակության անցնելու ժամանակ դահլիճում ջերմաստիճանը բարձրացել է, ինչը կարող էր բացասաբար անդրադառնալ մարմնի վիճակի վրա[59]։ Փետրվարի 4-ին ԽՍՀՄ արտաքին առևտրի ժողովրդական կոմիսար Լեոնիդ Կրասինը որոշել է դագաղի վրա ապակե սարկոֆագ կառուցել։ Այնտեղ նախատեսվում էր ստեղծել սառեցված օդի մշտական շրջանառություն։ Կրասինը Գերմանիայից հատուկ սարքավորումներ է պատվիրել և նախապատրաստական աշխատանքներ է իրականացրել դամբարանից դուրս սառնարանային մեքենայի տեղադրման ուղղությամբ[60][4]։

1924 թվականի փետրվարի 26-ին ստեղծվել է Վլադիմիր Իլյիչ Լենինի մարմնի զմռսման վիճակի դիտարկման և անհրաժեշտ միջոցների ժամանակին ընդունման բժշկական հանձնաժողով, քանի որ առաջին զմռսումը չէր կարող երկար պահպանել Լենինի մարմինը[59]։ Անատոմիայի պրոֆեսոր Վլադիմիր Վորոբյովը և կենսաքիմիկոս Բորիս Զբարսկին երկարատև զմռսման միջոց են առաջարկել[4]։ Մտահղացումն իրականացնելու համար դամբարանը կրկին փակել են և 1924 թվականի մարտի 26-ին այնտեղ լաբորատորիա են սարքել։ Հուլիսի 26-ին ԽՍՀՄ ԿԸՀ Լենինի հիշատակի հավերժացման հանձնաժողովը հաջողված է ճանաչել նոր զմռսումը։ Այն իրավունք էր տալիս տասնամյակներ շարունակ ակնկալել, որ մարմինը կպահպանվի[61]։

↑ Мавзолей Ленина, 1946, էջ 10—12 ↑ 2,0 2,1 «История и тайны Мавзолея Ленина»։ РИА Новости։ 2009-01-21։ Վերցված է 2018-03-21  ↑ 3,0 3,1 Мавзолей Ленина, 1946, էջ 18 ↑ 4,0 4,1 4,2 Петр Образцов (2011-01-25)։ «Главное тело России»։ Известия։ Վերցված է 2018-03-25  ↑ Абрамов, 2005, էջ 35 ↑ Зенькович. Собрание сочинений, 2004, էջ 21 ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ lenta անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: ↑ 8,0 8,1 Мавзолей Ленина, 1946, էջ 19 ↑ Зенькович. Собрание сочинений, 2004, էջ 20,21 ↑ Абрамов, 2005, էջ 15 ↑ Зенькович. Собрание сочинений, 2004, էջ 9 ↑ Абрамов, 2005, էջ 16 ↑ Зенькович. Собрание сочинений, 2004, էջ 28, 29 ↑ Абрамов, 2005, էջ 13 ↑ Мавзолей Ленина, 1946, էջ 12—13 ↑ Мавзолей Ленина, 1946, էջ 14, 20 ↑ Биографическая хроника 12, 1982, էջ 672—673 ↑ Абрамов, 2005, էջ 36—37 ↑ 19,0 19,1 Мавзолей Ленина, 1946, էջ 22 ↑ Объект №1, 2000, էջ 46 ↑ 21,0 21,1 «Письма советских граждан в газеты с просьбой не предавать тело Ленина земле. 22-25 января 1924 г.»։ Российская газета։ 2017-10-01։ Վերցված է 2018-03-20  ↑ Российский государственный архив социально-политической истории. Ф. 16. Оп. 1. Д. 17. ↑ 23,0 23,1 Абрамов, 2005, էջ 91 ↑ 24,0 24,1 Генералиссимус, 2005, էջ 41—42 ↑ 25,0 25,1 Зенькович. Собрание сочинений, 2004, էջ 50 ↑ Моя жизнь, 1991, էջ 488 ↑ Зенькович. Собрание сочинений, 2004, էջ 34, 47, 50 ↑ Объект №1, 2000, էջ 49 ↑ Абрамов, 2005, էջ 44, 48, 88, 91 ↑ Абрамов, 2005, էջ 110 ↑ Мавзолей Ленина, 1946, էջ 23 ↑ Хан-Магомедов, 2012, էջ 9 ↑ Абрамов, 2005, էջ 45—46, 111, 196 ↑ 34,0 34,1 34,2 «Усыпальница вождя: Мавзолей Ленина в архивных кадрах»։ РИА Новости։ 2017-11-02։ Վերցված է 2018-03-19  ↑ Объект №1, 2000, էջ 126 ↑ Абрамов, 2005, էջ 44 ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ mavzregn անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: ↑ У Кремлёвской стены, 1974, էջ 19 ↑ Абрамов, 2005, էջ 57 ↑ 40,0 40,1 Зодчие Москвы, 1988, էջ 84 ↑ Португалов, 1940, էջ 374 ↑ Москва, 1997, էջ 394 ↑ Абрамов, 2005, էջ 58 ↑ Длугач, 1937, էջ 11 ↑ Абрамов, 2005, էջ 58—59 ↑ Абрамов, 2005, էջ 59 ↑ ХМ, 2005, էջ 365—368 ↑ Афанасьев, 1978, էջ 92—99 ↑ Сердце Родины, 1996, էջ 128—129 ↑ Москва, 1997, էջ 555 ↑ Абрамов, 2005, էջ 61 ↑ Мавзолей Ленина, 1946, էջ 25 ↑ Мавзолей Ленина, 1946, էջ 23—25 ↑ Абрамов, 2005, էջ 50, 61 ↑ 55,0 55,1 Португалов, 1940, էջ 23 ↑ Абрамов, 2005, էջ 51 ↑ Абрамов, 2005, էջ 52 ↑ Москва, 1997, էջ 426 ↑ 59,0 59,1 Абрамов, 2005, էջ 62 ↑ Мавзолей Ленина, 1946, էջ 26 ↑ Мавзолей Ленина, 1946, էջ 26—37