Około 120 r. p.n.e. wzdłuż Sprewy musiały wędrować plemiona Cymbrów, Teutonów i Ambronów, podążających następnie przez dzisiejsze Czechy i Węgry do Italii i Galii.

U progu nowej ery obszar ten był zamieszkały przez plemiona zwane Varni i Semnones. Mogli stać się oni później częścią związku zwanego Alamanami. W połowie V w. n.e. mieszkali tam Swebowie (czyli późniejsi Szwabowie, którzy przenieśli się na obszar dzisiejszej Badenii-Wirtembergii).

 

Osadnictwo słowiańskie w okolicach dzisiejszego Berlina ok. 1150 roku

Przemieszczali się i osiedlali także Sasi na obszarze między Sprewą i Odrą. Następnie pojawili się tam słowiańscy Lucice. Sprewianie założyli tam gród Kopanica, który później stał się dzielnicą Berlina – Köpenick. Nie wiemy, czy zepchnęli oni wszystkich mieszkańców na zachód, czy osiedlali się obok tych, którzy zdecydowali się nie wędrować, tylko pozostać na ziemi.

Gdy na teren dzisiejszego Berlina dotarli wojowie Karola Wielkiego, zamieszkiwany był on przez zachodniosłowiański związek plemienny określający się jako Hawelanie.

W okresie następnym obszar ten ze względu na dobre połączenia rzeczne był infiltrowany przez wikingów.

W pierwszej połowie XII wieku do okolic dzisiejszego Berlina granicę polskich wpływów przesunął książę Polski Bolesław III Krzywousty[1]. Jeszcze w XII wieku istniało na tym obszarze słowiańskie Księstwo Kopanickie, które w latach 50. XII wieku było lennem Polski. Jego stolicą była Kopanica – Köpenick, od 1920 dzielnica Berlina.

 

Cytadela Spandau 1559–94

Najwcześniej w drugiej połowie XII wieku obszar znalazł się w granicach Marchii Brandenburskiej, rządzonej przez Albrechta Niedźwiedzia. Około 1200 był już poddany pełnej kolonizacji niemieckiej, głównie z Saksonii oraz terenów dzisiejszej Holandii.

Miasto Cölln (słowiańskie Kolno), położona na wyspie na Sprewie część podwójnego osiedla Berlin-Cölln, zostało po raz pierwszy wspomniane w 1237, zaś Berlin, położony na prawym (północnym) brzegu rzeki, w 1244. Przez Berlin-Cölln przebiegała trasa Via Imperii, łącząca Szczecin z Rzymem. W 1307 zbudowano wspólny ratusz dla obu miast.

W latach 1373–1415 wraz z Marchią Brandenburską (unia personalna z Krajami Korony Czeskiej w latach 1373–1378) miejscowość znajdowała się we władaniu dynastii Luksemburgów[2][3]. W 1380 r. pożar zniszczył centrum miasta. Dwa lata po objęciu marchii przez Hohenzollernów przeniesiono stolicę z Brandenburga nad Havelą do Berlina.

 

Berlin w XVII wieku

W latach 1443–1451 wzniesiono zamek. Od 1451 r. Berlin był rezydencją brandenburskich margrabiów i elektorów. W trakcie wojny pomiędzy Brandenburgią a śląskim księstwem głogowskim w 1477 lub 1478 r. pod Berlin dotarł najazd piastowskiego księcia Jana II Szalonego. W XVII wieku Berlin został rozbudowany o kilka przedmieść. W pierwszej połowie XVII w. miasto odwiedził późniejszy król Polski, Jan Sobieski. Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) spowodowała zmniejszenie liczby mieszkańców z 14 000 do 8000 osób[4]. W 1650 rozpoczęto budowę Twierdzy Berlin. W 1685 r. elektor Fryderyk Wilhelm I zezwolił na osiedlanie się w Brandenburgii francuskim hugenotom. Migracja Francuzów odbywała się czterema falami: w latach 1686/87, 1695, 1697/98 i 1700[5]. W 1700 roku Francuzi stanowili już ok. 30% populacji miasta[5]. Inni imigranci przybywali m.in. z Polski i Monarchii Habsburgów. W 1688 r. zostało połączonych pięć sąsiadujących ze sobą miast, tworząc Wielki Berlin liczący 56 000 mieszkańców (w tym 20 000 pierwotnego Berlina)[4].

 

Berlin w 1737

W 1701 r. Berlin został stolicą nowo utworzonego Królestwa Prus. W latach 1701–1705 hugenoci wybudowali Katedrę Francuską. W 1708 r. wzniesiono Katedrę Niemiecką. W 1709 r. zjednoczono miasta i gminy Berlin, Cölln, Friedrichswerder, Dorotheenstadt i Friedrichstadt w jedno miasto Berlin. Wkrótce powstały dalsze przedmieścia. W 1742 r. otwarto Królewski Teatr Dworski. W połowie wieku miasto liczyło ponad 100 000 mieszkańców[4]. W 1760 roku Berlin był przez kilka dni okupowany przez wojska rosyjskie. W latach 1747–1773 w protestanckim Berlinie wybudowano katolicki kościół św. Jadwigi. W 1774 r. świątynię konsekrował Ignacy Krasicki, który został w niej pochowany w 1801 roku. W latach 1788–1791 wzniesiono Bramę Brandenburską, będącą obecnie jednym z symboli miasta. W 1800 r. Berlin był największym miastem (co najmniej 170 000 mieszkańców[4]) krajów niemieckich po Wiedniu. W 1806 r. został zajęty przez Napoleona[6]. W latach 1816–1821 stolica rejencji berlińskiej w prowincji Brandenburgia, a w latach 1822–1875 rejencji poczdamskiej w tej samej prowincji.

W XIX wieku w Berlinie funkcjonowały rozmaite organizacje polskie: w 1818 r. powstały studencki Związek Przyjacielski oraz Stowarzyszenie Polskie, w 1819 r. Związek Polski, w 1869 r. Towarzystwo Naukowe Akademików Polskich w Berlinie[7]. W latach 1837–1840 w Berlinie nauki u Carla Friedricha Rungenhagena pobierał Stanisław Moniuszko. W 1847 r. miał tu miejsce tzw. proces berliński przeciwko 254 Polakom, oskarżonym o przygotowanie powstania wielkopolskiego z 1846 roku[8]. W kolejnym roku miastem wstrząsnęły niemieckie wystąpienia rewolucyjne[9][10]. W 1861 obszar miasta został ponownie rozszerzony, gdy włączono miejscowości Wedding, Moabit oraz przedmieścia po stronie Tempelhofu i Schönebergu. W 1863 r. w więzieniu Moabit za pomoc powstańcom styczniowym byli więzieni przez Prusaków Wojciech Kętrzyński i Maksymilian Jackowski. W 1864 r. w Berlinie odbył się kolejny proces berliński, tym razem przeciwko 149 osobom, związanym z powstaniem styczniowym.

 

Zamek w Berlinie, 1886

W 1871 r. miasto zostało stolicą zjednoczonych Niemiec – jako cesarstwa. Stołeczną funkcję zachował do dziś, będąc następnie stolicą Republiki Weimarskiej, III Rzeszy, Niemieckiej Republiki Demokratycznej oraz Republiki Federalnej Niemiec. Po 1874 r., po śmierci hrabiego Atanazego Raczyńskiego, niemiecki rząd zakupił Pałac Raczyńskich, w latach 1884–1894 wznosząc w jego miejscu gmach parlamentu. W 1875 r. w dawnym Pałacu Radziwiłłów umieszczono Kancelarię Rzeszy.

Na przełomie XIX i XX wieku Berlin był znaczącym ośrodkiem polskiej prasy, kultury, sportu i nauki. Tu mieszkali i tworzyli m.in. malarz Wojciech Kossak, pisarz Stanisław Przybyszewski, kompozytorzy Feliks Nowowiejski, Mieczysław Karłowicz i Leopold Godowski. W 1891 roku w Berlinie powstała Gazeta Robotnicza, a w 1897 Dziennik Berliński. W 1895 r. powstało Polskie Towarzystwo Szkolne „Oświata”[7]. W Berlinie została założona w 1905 r. przez Grzegorza Fitelberga, Ludomira Różyckiego i Apolinarego Szeluto, a następnie miała siedzibę Spółka Nakładowa Młodych Kompozytorów Polskich[11]. W 1911 r. założono Polski Klub Sportowy Berlin, rozwiązany przez niemieckie władze w 1939 r. i reaktywowany w Berlinie Wschodnim w latach 1948–1951.

Po I wojnie światowej w 1918 ogłoszono w Berlinie republikę. W 1920 r. na podstawie tzw. Ustawy o Dużym Berlinie ponownie znacznie rozszerzono obszar miasta, przyłączając kilka miast i kilkadziesiąt wsi. Berlin osiągnął wówczas około 4 mln mieszkańców.

27 sierpnia 1922 do sądu w Berlinie wpłynął wniosek o rejestrację Związku Polaków w Niemczech. 3 grudnia 1922 sąd zatwierdził statut i odbyło się pierwsze Walne Zebranie Związku, na którym Stanisław Sierakowski został wybrany pierwszym jego prezesem. 14 stycznia 1922 ukonstytuowała się 2. dzielnica Związku Polaków w Niemczech. Swoim zasięgiem obejmowała teren Berlina i Ziemi Połabskiej. Od 1924 roku w Berlinie Stanisław Sierakowski wydawał gazetę Kulturwehr dla obrony praw autochtonicznych mniejszości narodowych ówczesnych Niemiec: Polaków, Serbołużyczan, Fryzów, Duńczyków i Litwinów. 6 marca 1938 do Berlina przyjechało ok. 5000 Polaków z całej Rzeszy na I Kongres Polaków w Niemczech.

W 1930 r. Berlin został siedzibą katolickiej diecezji berlińskiej.

 

Mur Berliński przed zburzeniem w 1989 roku

Po przejęciu władzy przez nazistów w 1933 r. Berlin stał się stolicą III Rzeszy. W 1936 r. odbyły się w Berlinie igrzyska olimpijskie. Planowano znaczną rozbudowę miasta na stolicę świata (tzw. plan Germania Alberta Speera), czemu przeszkodziła klęska Niemiec w II wojnie światowej. W czasie alianckich bombardowań i walk o zdobycie Berlina przez wojska radzieckie i polskie znaczne obszary zabudowy zostały dosłownie zmiecione z powierzchni ziemi. Berlin został zniszczony w 40% i w 10% jego infrastruktura podziemna. Dzielnica Mitte została zniszczona w 70%[12]. W czasie wojny w Berlinie byli więzieni m.in. Wincenty Witos, Stefan Rowecki, Zdzisław Maszewski i Juliusz Bursche.

 

Bundestag (1999)

Po II wojnie światowej Berlin został podzielony przez aliantów na 4 sektory okupacyjne. Stąd też przed ponownym zjednoczeniem Niemiec miasto było podzielone na część wschodnią, stanowiącą sektor radziecki i od 1949 r. stolicę NRD (Berlin, Hauptstadt der DDR), i część zachodnią (Berlin Zachodni), będącą specjalnym obszarem administrowanym przez aliantów ze statusem zbliżonym do wolnego miasta (błędem jest stwierdzenie, że Berlin Zachodni należał do RFN) powstałą z francuskiego, brytyjskiego i amerykańskiego sektora okupacyjnego. W latach 1948–1949 Sowieci wprowadzili blokadę Berlina Zachodniego, na co alianci zachodni odpowiedzieli uruchomieniem mostu powietrznego z zaopatrzeniem. W latach 1961–1989 Berlin Zachodni był otoczony murem, którego zburzenie w 1989 r. stanowi symbol zjednoczenia dwóch części miasta oraz dwóch państw niemieckich.

Decyzją Bundestagu, od 1991 Berlin jest stolicą zjednoczonych Niemiec. Od 1999 r. w Berlinie swoje siedziby mają parlament i rząd.