Արտաքսերքսեսի պալատի ավերակները

Հնագիտական ապացույցները վկայում են, որ Պերսեպոլիսի վաղ մնացորդները թվագրվում են Ք․ ա․ 515 թվականին։ Ֆրանսիացի հնագետ Անդրե Գոդարդը, որը պեղումներ է իրականացրել Պերսեպոլիսում 1930-ականների սկզբին, ենթադրում էր, որ քաղաքի տեղանքն ընտրել է Կյուրոս Բ Մեծ արքան, իսկ հարթակն ու պալատները կառուցել է Դարեհ I Մեծը։

Սակայն, դատելով արձանագրություններից, Պերսեպոլիսի կառույցների շինարարությունները սկսվել են Դարեհի I-ի օրոք, և հավանաբար այս ժամանակ է Պերսեպոլիսը դարձել նոր արքայական տան մայրաքաղաք։ Սակայն որպես կայսրության կառավարիչների նստավայր, այս հեռավոր տեղանքն այնքան էլ հարմարավետ չի եղել։ Երկրի իրական մայրաքաղաքներն էին Շոշը, Բաբելոնն ու Եկբատան։ Սա է փաստում նաև այն, որ մինչև Ալեքսանդր Մակեդոնացու գրավումը հույները ևս ծանոթ չեն եղել այս քաղաքին։

Դարեհի կառուցումներն ընթացել են Շոշի պալատին զուգահեռ[1]։ Ըստ Ջենե Գարթվեյթի, Շոշի պալատը օրինակ է ծառայել Պերսեպոլիսի համար[2]։ Դարեհը կարգադրել է կառուցել Ապադանան և Եռակի դարբասները, ինչպես նաև արքայական գանձարանն ու նրա շրջակայքը։ Դրանց շինարարությունն ավարտվել է նրա որդու՝ Քսերքսես I-ի օրոք։ Հարթակի հետագա կառույցները շարունակվել են մինչև Արյաց Տերության անկումը[3]։ Ըստ Բրիտանիկա հանրագիտարանի, հույն պատմիչ Կտեսիաս Կնիդացին նշում է, որ Դարեհի գերեզմանը մի ժայռի մեջ էր, որտեղ կարելի էր հասնել պարանների միջոցով[4]։

Պերսեպոլիսում օգտագործված հիմնական շինանյութը մոխրագույն կրաքարն էր։ Այն բանից հետո, երբ բնական քարաժայռը հարթեցվեց և խոռոչները լցվեցին հողով և քարերով, ստեղծվեց հարթակը։ Ժայռի միջով բազմաթիվ թունելներ փորվեցին կոյուղու համար։ Լեռան ստորոտին ևս հոր փորվեց ջրի պահուստի համար։

Հարթակի անհավանական նախագիծը, ինչպես նաև հիմքը, կարծես ամրոց լիներ, որի անկյունային պատերը հնարավորություն էին տալիս պաշտպաններին թիրախավորվել արտաքին ճակատի ցանկացած հատվածում։ Դիոդորոս Սիցիլիացին գրում է, որ Պերսեպոլիսն ունեցել է երեք պարիսպ, որոնք բոլորն էլ ունեին աշտարակներ։ Այնտեղից իրականացվում էր ամրոցի պաշտպանությունը։ Առաջին պարիսպը 7 մետր էր, երկրորդը՝ 14, իսկ երրորդը, որ շրջափակում էր քաղաքի 4 կողմերը, ուներ 27 մետր բարձրություն։ Ներկայումս պարիսպը չի պահպանվել։

Ք․ ա․ 330 թվականին, Աքեմենյան պետություն ներխուժելուց հետո Ալեքսանդր Մակեդոնացին իր հիմնական զորքն ուղարկում է Պերսեպոլիս։ «Իրանի դարբասների» (ներկայում՝ Զագրոսի լեռներ) մոտ տեղի է ունենում ճակատամարտ, որտեղ պարսիկները Արիոբարզանեսի գլխավորությամբ ետ են մղում Մակեդոնցաու զորքերին։ 30 օր հետո վերջինս նորից հարձակում է գործում և գրավում Պերսեպոլիսը։

Այդուհետ քաղաքում հրդեհ է բռնկվում։ Գիտնականները ենթադրում են, որ պատմական աղբյուրներում նկարագրված այս իրադարձությունը տեղի է ունեցել այն ավերակների վրա, որոնք այժմ վերագրվում են որպես Պերսեպոլիս։ Ստոլզեի ուսումնասիրություններից պարզվում է, որ դրանցից առնվազն մեկը՝ Քսերքսես I-ի կողմից կառուցված ամրոցը, ակնհայտորեն ոչնչացվել է կրակից։ Դիոդորոս Սիցիլիացու նկարագրած տեղանքը ևս համապատասխանում է պատմական Պերսեպոլիսին։

Ենթադրվում է, որ հրդեհը սկսվել է Հադիշ պալատից, որն էլ հանդիսանում էր Քսերքսես I-ի տունը։ Ապա տարածվել է քաղաքի վրա[5]։ Հայտնի չէ, հրդեհը պատահաբա՞ր է բռնկվել Պերսեպոլիսում, թե՞ դա վրիժառություն էր պարսիկների նկատմամբ, որոնք Հունաստան ներխուժելիս այրել էին Ակրոպոլիսը։ Շատ պատմաբաններ շահարկում են այն փաստը, որ Մակեդոնացու զորքը հաղթանակը տոնելիս որոշել է վրեժ լուծել պարսիկներից[6]։

Արտա Վիրապի գրքում «Զրադաշտականություն» աշխատությունում նկարագրված Պերսեպոլիսի արխիվները, որոնք պարունակում էին «ողջ Ավեստան և Զենդը՝ գրված կովի մաշկի վրա, ոսկե թանաքով», ոչնչացվել են։ Միջնադարյան պարսիկ գիտնական Ալ-Բիրունին իր աշխատություններում նկարագրում է․ «Ալեքսանդրը այրեց ողջ Պերսեպոլիսը, որպեսզի վրեժ լուծի պարսիկներից, քանի որ Քսերքսես արքան այրել է հունական Աթենքը 150 տարի առաջ։ Մարդիկ ասում են, որ նույնիսկ ներկայումս կրակի հետքերը դեռևս տեսանելի են որոշ տեղերում»[6][7]։

 

 

Պերսեպոլիսի արևմտյան կողմի ավերակներ

Մ. թ. ա. 316 թվականին Պերսեպոլիսը դեռևս Պարսկաստանի մայրաքաղաքն էր, որպես Մակեդոնիայի մեծ կայսրության գավառ։ Քաղաքը ժամանակի ընթացքում անկում է ապրում։ Կայսերական քաղաքի ստորոտում գտնվող ստորին քաղաքը հավանաբար գոյատևել է ավելի երկար ժամանակ[8], սակայն Աքեմենյանների ավերակները մնացին որպես հին փառքի վկաներ։ Հավանական է, որ երկրի մայրաքաղաքը կամ գոնե թաղամասը միշտ եղել է այս կողմերում։

Մ. թ. ա. 200-ական թվականներին Էսթախր քաղաքը, որը գտնվում էր Պերսեպոլիսից հինգ կիլոմետր հյուսիս, տեղական իշխանությունների նստավայրն էր։ Այդտեղ դրվել է պարսկական երկրորդ կայսրության հիմքերը, և ըստ այդմ Էսթախրը հատուկ նշանակություն է ձեռք բերել՝ որպես կրոնական իմաստության և ուղղափառության կենտրոն։ Սասանյան թագավորներն այս տեղանքի ժայռերը և մասամբ Աքեմենյան ավերակները ծածկել էին իրենց քանդակներով և արձանագրություններով։ Հռոմեացիներին Էսթախրի մասին քիչ էր հայտնի, այնպես, ինչպես հույներին՝ Պերսեպոլիսի մասին, չնայած այն բանին, որ սասանյանները պահպանեցին բարեկամական կամ թշնամական հարաբերություններ կայսրության հետ չորս հարյուր տարի շարունակ։

Պարսկաստանում արաբների ներխուժման ժամանակ Էսթախրը հուսահատ դիմադրություն է ցուցաբերել։ Քաղաքը զգալի նշանակություն է ունեցել իսլամի առաջին դարում, չնայած Շիրազի կառուցումից հետո նրա դերը զգալիորեն նվազել է։ 10-րդ դարում Էսթախրը անկում է ապրել, ինչպես վկայում են աշխարհագիր Իսթախրին և Ալ-Մուհադդասին։ Հետագա դարերում Էսթախրը աստիճանաբար դադարել է որպես քաղաք գոյություն ունենալ։