آنی در روزگاران گذشته دژی بود در استان شیراک، در آیرارات ارمنستان باستان. در منابع ارمنی نخستین بار در سده ۵ میلادی. به این دژ اشاره شده و دو مورخ ارمنی، یغیشه وارتاپت و غازار پاربتسی، از دژی استوار به نام آنی یاد کرده‌اند که متعلق به دودمان ارمنی کامساراکان بوده‌است.[۱]

در اواخر سده ۸ میلادی. یکی از امیران بزرگ ارمنی به نام آشوت یکم، استان شیراک و دژ آنی را از دودمان کامساراکان خرید.[۲] این دژ با گذشت زمان گسترش یافت، چنان‌که حدود صد سال پس از آن، به هنگام برقراری حکومت ارمنستان به رهبری دودمان باگراتونی، از آن به عنوان قصبه‌ای استوار یاد شده و در منابع به صورت «استحکاماتی در کناره رود آخوریان» آمده‌است.[۳] از آن زمان آنی رونق بیش تری یافت، تا آن که در سال ۹۶۱ میلادی. به عنوان پایتخت ارمنستان برگزیده شد. پادشاه ارمنستان، آشوت سوم نخستین کسی بود که به گسترش قلمرو آنی همت گمارد، بارویی تازه کشید و برج و کلیسا ساخت. شاه سمبات دوم، پسر و جانشین آشوت سوم، شهر را باز هم بزرگ‌تر کرد و از رود آخوریان تا درهٔ زاغگوتس بارویی بلندتر از باروی پیشین کشید، برج‌هایی برافراشت و دروازه‌هایی از چوب جنگلی و میخ‌های آهنین ساخت و کار گذاشت. آنی، پایتخت ارمنستان، در اندک زمان به شهری ثروتمند و پرشکوه تبدیل شد، ساختمان‌ها و کلیساهایی زیبا افراشته شدند، چنان‌که به «شهر هزار و یک کلیسا» شهرت یافت.

[۴]

صنعت و تجارت از یک سو، و دانش و هنر از سوی دیگر به چنان پیشرفتی رسید که آوازه آن در میان اقوام دور و نزدیک نیز پیچید. علل پیشرفت شتابان آنی این بود که این شهر در مرکز ارمنستان جای داشت، از این رو دارای امنیتی بیش تر بود. غیر از آن، ارمنستان و شهر آنی در مبادلات محور شمال- جنوب (میان بغداد و دریای سیاه) و محور شرق-غرب (میان قلمرو ایران و قلمرو بیزانس) نقش واسطه داشتند، در تقاطع راه‌های بازرگانی قرار داشتند و با شاهراه‌های مناسبی با شهرهای بزرگ کشورهای همسایه پیوند می‌یافتند. آنی از راه دریای سیاه با مناطق دوردست اروپا، لهستان و جنوب روسیه نیز دادوستد داشت.[۵][۶]