Το όνομα Επίδαυρος της δόθηκε από τον τρίτο κατά σειρά άρχοντά της, που ήταν και ήρωας της Επιδαύρου, τον Επίδαυρο, γιο του Άργους και της Ευάδνης. Σύμφωνα με τον Όμηρο πήρε ο Επίδαυρος μέρος στον Τρωικό Πόλεμο και είχε ως αρχηγούς τον Ποδαλείριο και το Μαχάονα, που ήταν γιοι του Ασκληπιού. Η Επίδαυρος πήρε μέρος στους Μηδικούς Πολέμους και υπήρξε σύμμαχος των Σπαρτιατών στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Σημειώνεται μάλιστα και ο Επιδαύριος Πόλεμος, που έγινε μεταξύ αυτών και των Αργείων συμμάχων των Αθηναίων. Γίνεται μέλος της Αχαϊκής Συμπολιτείας το 243 π.Χ.

Ξακουστή σ' όλη την Ελλάδα την έκανε το Ασκληπιείο της, ένα από τα σπουδαιότερα της αρχαιότητας, με το ιερό του Ασκληπιού που απέχει 15 περίπου χλμ. από την πόλη. Στους ίδιους περίπου χώρους λάτρευαν και τον Απόλλωνα, υπήρχε όμως προς τιμή του ιδιαίτερο ιερό λίγο πιο ψηλά από το αρχαίο θέατρο. Από τα τέλη του ε' αιώνα και αρχές του δ', ο Ασκληπιός γίνεται ο πραγματικός κύριος της πόλης.   Η περιοχή της Επιδαυρίας είναι γενικά ορεινή.Έχει λίγους καλλιεργήσιμους χώρους, δύσκολη συγκοινωνία και δυσπρόσιτες ακτές. Έτσι και ο πληθυσμός στην αρχαιότητα μάλλον ήταν αραιός με  βασικές ασχολίες τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Η  ελλιπής,  βέβαια, ακόμη αρχαιολογική έρευνα της Επιδαυρίας επιτείνει αυτήν την εντύπωση. Από την άλλη μεριά, η δυσκολία των χερσαίων συγκοινωνιών ευνοούσε την επικοινωνία δια θαλάσσης . Νωρίς , λοιπόν, δημιουργήθηκε το λιμάνι της Επιδαύρου, που άνοιξε τον πολιτισμό των κατοίκων της περιοχής προς το ζωτικό χώρο του Αιγαίου. Οι κάτοικοι του τόπου αυτού αποτελούσαν  στην αρχαιότητα  μια συντηρητική κοινωνία. Χαρακτηριζόταν από την  παραδοσιακή δωρική οργάνωση στους κλασικούς χρόνους που, όμως,  δεν είχε περιορίσει το πεδίο δράσης της, αναπτύσσοντας και   υπερπόντια δραστηριότητα .

  Λείψανα κατοίκησης υπάρχουν από την Πρωτοελλαδική εποχή (3η χιλιετία π.Χ.). Στο επίπεδο ύψωμα πάνω από το χωριό υπάρχουν ακόμη και σήμερα λείψανα από αρχαϊκές και κλασικές οχυρώσεις, καθώς και ίχνη κατοίκησης στην κλασική εποχή.Την περιοχή κατοίκησαν πρώτα μεσογειακά προελληνικά φύλλα, που η παράδοση θυμόταν αργότερα με την ονομασία Κάρες. Στους μυκηναϊκούς χρόνους ήταν εγκατεστημένοι σε αυτήν Ίωνες. Με τον ερχομό των Δωριέων έφυγαν με τον βασιλέα τους Πιτυρέα στην Αττική ή παρέμειναν στην περιοχή κάποιοι ή έφυγαν προς τις ακτές της Μικράς Ασίας. Τουλάχιστον, αυτές τις μνήμες διέσωσε η παράδοση.

  Στα υψώματα Καταράχη επτά θαλαμοειδείς μυκηναϊκοί τάφοι μαρτυρούν ακμή κατά τους μυκηναϊκούς   χρόνους. Λείψανα από την ακρόπολη και τα οικοδομήματα της κλασικής πόλης είναι σήμερα ορατά κυρίως πάνω και κοντά στο ακρωτήριο «Νησί», που σχηματίζει το λιμάνι της, καθώς και μέσα στη θάλασσα γύρω από το ακρωτήριο και στα νότιά του: πολυγωνικά τείχη, επιγραφικά ευρήματα τοποθετούν την αγορά της πόλης στο λαιμό του ακρωτήριο, ενώ σπίτια από την εποχή της ρωμαιοκρατίας (…)διαγράφουν την εξάπλωση της πόλης προς τα ΒΔ.

 

   Από τα ιερά της πόλης κανένα κατά  τους αρχαιολόγους  δεν επβεβαιώνεται  με σιγουριά. Ένα ιερό της Ήρας πρέπει βρισκόταν εκεί που σήμερα είναι χτισμένη η εκκλησία του χωριού, ο Άγιος Νικόλαος. Τα τελευταία χρόνια έγινε γνωστό το πολύ καλά διατηρημένο θέατρο της πόλης . Τα εδώλιά του φέρουν όλα επιγραφές που μαρτυρούν ότι τα χάρισαν οι αξιωματούχοι της πόλης στον Διόνυσο(4ος-3ος αι. π.Χ.).Πρόσφατα, επίσης, αποκαλύφθηκε στα υψώματα προς τα δυτικά του λιμανιού ιερό της Αρτέμιδος.

  Η ιστορία της Επιδαύρου κατά τους ιστορικούς ελληνικούς χρόνους (1η χιλιετία) δε θεωρείται αξιοσημείωτη. Χαρακτηριστικές είναι οι διαμάχες με τους Αργείους για τα εδάφη της περιοχής και η διατήρηση της ανεξαρτησίας τους ως το τέλος, χάρη στη φιλία και τη συνεργασία με την  Κόρινθο και  τη Σπάρτη.

Το επίσημο ιερό της πόλης - κράτους της Επιδαύρου ήταν το Ασκληπιείο. Πλησίον βρίσκεται παλιότερο ιερό, του Απόλλωνος Μαλεάτα. Το τυπικό του Ασκληπιείου θεωρούσε κοινή τη λατρεία του Απόλλωνος και του γιου του Ασκληπιού.Η ορεινή αυτή περιοχή του Ασκληπιείου έπαιξε σημαντικό ρόλο πολιτιστικό για την περιοχή της Ακτής. Η παράδοση για τις δύο επιδαύριες θεές της γονιμότητας ,τη Δαμία και την Αυξησία ,που τα πανάρχαια αγάλματά τους από ξύλο ελιά ήταν περιζήτητη εγγύηση ευτυχίας για τις πόλεις της περιοχής ,είναι χαρακτηριστική.

  Τον 5 αι. π.Χ. το ιερό του Ασκληπιού αποκτά φήμη και επιρροή. Η γιορτή του ιερού του Ασκληπιείου γίνεται πανελλήνια. Η φήμη αυτή φέρνει οικονομική ευρωστία, ιδιαίτερα κατά τον 4ο-3ο αι. π.Χ. Σε μεγάλη ακμή έμεινε το ιερό και κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, αλλά και στα ρωμαϊκά χρόνια μέχρι και τον 2ο αι. μ.Χ.

Στο λιμάνι, βόρεια του Νησιού, έδεναν τα πολεμικά πλοία. Πιθανότατα,  να είχε κτιστεί ένα τείχος, για να το χωρίζει από το απέναντι ακρωτήρι. Στο κέντρο του τείχους υπήρχε μια πύλη, ακριβώς εκεί όπου σήμερα βρίσκονται οι σημαδούρες που μετρούν το βάθος των νερών του καναλιού. Κάτω από το νερό μπορεί να δει κανείς καθαρά τα ερείπια των θεμελίων.Νότια του Νησιού υπήρχε το εμπορικό λιμάνι.Τα ερείπια του λιμανιού, των δρόμων του και των αποθηκευτικών χώρων διακρίνονται ακόμα και σήμερα κάτω από τα νερά του όρμου του Γιαλασίου».  Οι ντόπιοι αποκαλούν το σημείο «βυθισμένη πόλη» . Οι ηθοποιοί των δραματικών παραστάσεων στην Επίδαυρο συνήθιζαν να κολυμπούν εκεί .

Το 395 μ.Χ. οι Γότθοι του Αλάριχου φθάνουν κι εδώ λεηλατώντας τα πάντα. Η επίσημη απαγόρευση των αρχαίων λατρειών από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Θεοδόσιο Β΄ (426 μ.Χ.) σήμανε το τέλος της δράσης του ιερού του Ασκληπιείου. Η μεγάλη πεντάκλιτη βασιλική του 5ου αι. μ.Χ. στα ΒΑ του ιερού προβάλλει με την παρουσία της  τη νίκη του Χριστιανισμού.[α]

Στη χερσόνησο «Νησί», όπου βρίσκεται η ακρόπολη της Αρχαίας Επιδαύρου, κοντά στο σημερινό χωριό Παλαιά Επίδαυρος, βρέθηκαν τα ερείπια παλαιοχριστιανικού ναού αφιερωμένου στην Παναγία. Είναι μονόκλιτος με ημικυκλική αψίδα και χρονολογείται το αργότερο στα τέλη του 6ου αι. 'Ηταν πιθανότατα εκκλησία κάστρου.

Δε γνωρίζουμε τι ακριβώς προκάλεσε το τέλος της πόλης της Επιδαύρου. Πιθανότατα,  η αιτία να ήταν κάποια μόλυνση από τους βάλτους που βρίσκονταν κοντά στην πόλη. Άλλοι μιλούν για  έκρηξη του γειτονικού ηφαιστείου των Μεθάνων και πιθανολογούν ακόμα και  παλιρροϊκό κύμα που προκλήθηκε μετά. Ίσως και αυτή η αναταραχή να  προκάλεσε και την ένωση του Νησιού με τη στεριά.[β]

Από το 1821 γίνεται και πάλι χωριό με το όνομα Παλαιά Επίδαυρος. Σιγά-σιγά, γίνεται το μοναδικό λιμάνι της ανατολικής Αργολίδας που εξάγει τα προϊόντα της περιοχής : λεμόνια, σχοινάλευρο, λαχανικά, φρούτα και, ιδίως, σταφύλια - ένας απέραντος αμπελώνας ήταν άλλοτε ο τόπος Εξυπηρετούσε ακόμα τακτική συγκοινωνία με Πειραιά, Αίγινα, Πόρο, Σύρο.Ήδη από το  1971 παρατηρείται ότι  στην Επίδαυρο οι κάτοικοι έχουν  περιορίσει τις γεωργικές τους ασχολίες στην καλλιέργεια των εσπεριδοειδών. Η προσπάθεια για  τουριστική αξιοποίηση της κοινότητας τους  έστρεψε προς άλλες δραστηριότητας .

  Τα ήθη και τα έθιμα, τα τραγούδια και οι παραδόσεις της, μια σύνθεση από το λαογραφικό υλικό της Αργολίδας,γενικά ,  γίνονται κι αυτά μακρινός απόηχος μιας άλλης ζωής. Σε περίβλεπτη αρχαιολογική θέση, η Π. Επίδαυρος έχει εμπρός της την καλλίγραμμη χερσόνησο

– πάνω της η αρχαία πολιτεία – που ενώνεται από τα βόρεια με το λιμάνι της και από τη νότια πλευρά με την πεδινή παραλία, τον όρμο του Άη Βλάση . Εδώ υπήρχε μια θαυμάσια αμμουδιά 4 χιλιομέτρων στεφανωμένη από γη εύφορη και καρπερή.Το ανέβασμα στη Χερσόνησο - Νησί για τους ντόπιους οδηγεί πάνω στην πλατιά ράχη της , όπου τα τείχη της ακρόπολης του 5ου αι. π.Χ. και τα ερείπια της πόλης της Επιδαύρου, καθώς και το θέατρο. Ανακαλύφθηκε το 1971 από την αρχαιολόγο Ευαγγελία Δεϊλάκη και ανασκάφτηκε από την αρχαιολογική υπηρεσία Ναυπλίου το 1972.

  Τα σπίτια , ριζωμένα στους λόφους Άγιος Θεόδωρος και Ασπροκαμπίτης , καθρεφτίζονται στα απάνεμα νερά του μικρού λιμανιού της .  Το ύψωμα Καλαμάκι  είναι πευκόφυτο, πλάι στην παραλία της Βαγιωνιάς, κοντά στην όμορφη εκκλησία του Άη Νικόλα, στην άκρη του λιμανιού. Εκεί, θυμούνται οι ντόπιοι να συγκεντρώνονται τα πρώτα χρόνια του Φεστιβάλ εκατοντάδες τουρίστες – επισκέπτες, για να απολαύσουν τη θάλασσα της Επιδαύρου.Στη δύση, απέναντι,  ξάνοιγμα κατάφυτο με μυρωμένα περιβόλια και κήπους συνδέει την Π.Επίδαυρο με μια ακρογιαλιά που την έλεγαν Μουράταγα , στην άκρη του Γελασίου , ενώ μέσα στον όρμο της του Άη Βλάση, καθρεφτίζεται η ψηλή κορυφή Αλή Ρέμα –ή Αλή Πιθάρι[γ]
Σφάλμα αναφοράς: Υπάρχουν ετικέτες <ref> για κάποια ομάδα με το όνομα «lower-greek», αλλά δεν βρέθηκε καμία αντίστοιχη ετικέτα <references group="lower-greek"/>