Efez (gr. Ἔφεσος Ephesos) – w starożytności jedno z 12 miast jońskich w Azji Mniejszej. Leżało przy ujściu rzeki Kaystros (tur. Küçük Menderes – Mały Meander) do Morza Egejskiego na terenie obecnej Turcji. Jeszcze przed przybyciem kolonistów greckich osiedlały się na tym terenie ludy Karów i Lelegów. Zamieszkiwali oni zbocza wzgórza Ayasuluk.
W 2015 r. stanowisko archeologiczne w Efezie zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
W myśl tradycji, założycielem miasta był Androklos, syn ateńskiego króla Kodrosa. Przed wyprawą do Jonii, otrzymał od wyroczni wskazówkę dotycząca lokacji nowego miasta, w miejscu, które wskażą ryba i dzik. Na wzgórzu Pion (tur. Panaır Dağ), niedaleko ujścia rzeki Kaystron, spotkał przy ognisku rybaków piekących ryby. Jedna z ryb podskoczyła, wpadła do ogniska a rozpryskujące się iskry zapaliły pobliskie zarośla. Ogień spłoszył kryjącego się w nich dzika. Wypełniając przepowiednię Androklos w tym miejscu, na północnym zboczu góry Pion, założył swoje miasto.
Okres starogreckiMiasto Jońskie zostało założone najprawdopodobniej w IX wieku p.n.e. Chociaż można spotkać się także z innym datowaniem, sięgającym do XI i XIV wieku p.n.e. i opiniami historyków łączących początki Efezu ze stolicą hetyckiego królestwa Arzawa, Apasas. Nazwa ta jest tłumaczona jako Miasto Królowej Matki. Jednak najstarsze zabytki archeologiczne, odnalezione w okolicach wzgórza Ayasuluk, to fragmenty ceramiki mykeńskiej. Legendarne początki Efezu wiązane są także z Amazonkami, które wymieniane są w niektórych mitach jako założycielki miasta.
Dzięki korzystnemu położeniu geograficznemu (u ujścia rzeki), Efez rozwinął się jako miasto portowe i ośrodek handlowy. W VII wieku p.n.e. miasto zostało zniszczone podczas najazdu Kimmerów. Około 560 p.n.e. Efez został zdobyty przez króla Lidii Krezusa, który je odbudował. W 546 p.n.e., po zwycięstwie Cyrusa Wielkiego przeszedł pod panowanie perskie. W tym czasie w Efezie urodził się i mieszkał filozof Heraklit oraz malarz Parrasjos. Podczas powstania jońskiego Efez nie przyłączył się do zbuntowanych miast, dzięki temu nie został zniszczony. W 334 p.n.e. został zdobyty przez Macedończyków. Po śmierci Aleksandra Wielkiego odziedziczył je Lizymach, który przeniósł je (ok. 2,5 km w kierunku południowo-zachodnim) do doliny pomiędzy wzgórzami Coressus (Bülbür Dağ) a Pion, budując nowy port i mury obronne. Lizymach zmienił też nazwę miasta na Arsineia (nowa nazwa przetrwała do 281 p.n.e.). Nowa lokalizacja miasta związana była z trwającym nieustannie procesem zamulania portu osadami niesionymi przez rzekę (pierwsze próby ratowania portu były podjęte jeszcze przez króla Attalosa II). W 133 p.n.e. po śmierci króla Pergamonu Attalosa III, na mocy pozostawionego testamentu, Efez wraz z całym królestwem pergamońskim, przeszedł pod panowanie Rzymu. W czasach rzymskich był stolicą prokonsularnej Azji (zachodniej części Azji Mniejszej). Był to kolejny okres rozwoju miasta. Jednak rosnące podatki doprowadziły do powstania przeciwko Rzymianom („nieszpory efeskie” w 88 p.n.e.) podczas wojny Mitrydatesa VI Eupatora z Rzymem.
Efeski kult Wielkiej MatkiBadacze zwracają uwagę na fakt, iż Efez znany był w starożytności jako jeden z najstarszych i największych ośrodków kultu Bogini-Matki.
Według greckich legend miasto zostało założone przez Amazonki. Kallimach z Cyreny w Hymnie do Artemidy (237–245) mówi, iż Amazonki ustawiły drewnianą podobiznę Artemidy pod dębem w Efezie, zaś po złożeniu ofiary odtańczyły dla niej taniec wojenny i grały pieśni. Następnie wokół drewnianego posągu zbudowano fundamenty[1]. W istocie Artemida w mitologii posiadała wiele cech Amazonki: była niezależna, potrafiła władać bronią i walczyć (często przedstawiano ją z łukiem i kołczanem), była łowczynią i opiekunką zwierząt, unikała kontaktów z mężczyznami, z których także wielu zabiła.
Pewna inskrypcja z III wieku p.n.e. nazywa Artemidę Efeską mianem Kreteńskiej Pani Efezu, co wskazuje na związki z kultem Bogini Matki z czasów minojskich[2]. Można dostrzec wiele cech wspólnych pomiędzy Artemidą czczoną w Efezie a boginią minojską[3]:
obnażone piersi oznaczające matkę i płodność; opieka nad zwierzętami; kojarzenie bogini z pszczołą[4].Na monetach bitych w Efezie już w IV wieku p.n.e. widnieje pszczoła (królowa-matka) jako symbol miasta i jego bogini.
Źródła hetyckie z XIV wieku p.n.e. wspominają o mieście Apasa(s) lub Abasa(s) leżącym w królestwie Arzawa. Uczeni uważają, iż gr. Ἔφεσος pochodzi od hetyckiego Apasas[5], które tłumaczone jest jako miasto Królowej Matki czy też miasto Bogini Matki w nawiązaniu do pszczelej królowej matki.
W VI wieku p.n.e. król Krezus zbudował tu świątynię Artemidy, która została później uznana przez Greków za jeden z siedmiu cudów świata. Artemida była czczona zarówno jako Bogini-Matka (jej słynny posąg w Efezie przedstawiał kobietę o niezliczonych piersiach), jak i Wieczna Dziewica[6]. O sile tego kultu przekonali się w I wieku n.e. pierwsi chrześcijanie, kiedy to o mały włos nie doszło do zlinczowania apostoła Pawła[7]. Efez słynął także z kultu Kybele, Wielkiej Matki, na której cześć obchodzono tam specjalne święta.
Wykopaliska archeologiczne potwierdziły także istnienie w Efezie świątyni Izydy (Isis) – egipskiej Bogini-Matki[8]. Isis była także czczona pod postacią Bogini Matki z Dzieciątkiem – do naszych czasów zachowały się liczne posągi przedstawiające Isis, która karmi piersią małego Horusa.
Kult Królowej Niebios znany w Efezie istniał także na całym Bliskim Wschodzie[9] (np. bogini Isztar czy Asztarte), o czym wspomina także Stary Testament:
Ty zaś nie wstawiaj się za tym narodem, nie zanoś za niego błagań ani modłów, ani też nie nalegaj na Mnie, bo cię nie wysłucham. Czy nie widzisz, co czynią w miastach Judy i na ulicach Jerozolimy? Synowie zbierają drewno, ojcowie rozpalają ogień, a kobiety ugniatają ciasto, by robić pieczywo ofiarne dla królowej nieba, a nadto wylewają ofiary z płynów dla obcych bogów, by Mnie obrażać. Czy Mnie obrażają – wyrocznia Pana – czy raczej siebie samych, na własną hańbę? Dlatego to mówi Pan: Oto się żar gniewu mojego rozlewa na to miejsce, na ludzi i na zwierzęta, na drzewa polne i na owoce ziemi – płonie i nie zagaśnie.
Również w rozdziale 44. swojej księgi prorok Jeremiasz wspomina o Królowej Niebios, której oddawały cześć głównie kobiety hebrajskie. Można doszukać się tu związków z boginią efeską: Inanna, sumeryjska Królowa Nieba i Ziemi[10] czczona była także przez Hetytów jako Hannahanna, skąd jej kult mógł przedostawać się do Frygii.
Efez chrześcijańskiJuż w I wieku do Efezu dotarła wiara chrześcijańska. Paweł z Tarsu, podczas swoich podróży misjonarskich, najprawdopodobniej trzykrotnie gościł tu i nauczał. Podobno najdłużej przebywał w mieście w latach 55–58 n.e. (przez około 2,5 roku). Rosnąca liczba osób przyjmujących nową wiarę spowodowała zmniejszenie zamówień związanych z kwitnącym na tym terenie kultem Artemidy. Nie spodobało się to rzemieślnikom, którzy podburzeni przez Demetriusza urządzili manifestację w teatrze podczas głoszenia nauk przez Pawła. Tłum, wykrzykujący hasło Artemida z Efezu jest wielka!, wzbudził zamęt w teatrze i porwał tam kilku współpracowników Pawła. Po tych wydarzeniach św. Paweł opuścił Efez (Dzieje Apostolskie 19,8-20,1). Chrześcijaństwo w Efezie jednak przetrwało. Do gminy chrześcijańskiej Paweł skierował list do Efezjan. Drugi list do Efezjan znajdujemy w Apokalipsie Jana[11]. Po edykcie cesarza Teodozjusza z 381 roku zamknięto świątynię Artemidy, a chrześcijaństwo stało się religią dominującą.
Z Efezem jest związana postać Jana Ewangelisty, który zgodnie z tradycją tu przeżył ostatnie trzy lata życia i napisał swoją Ewangelię. Jan osiedlił się w Efezie wraz z matką Jezusa Maryją, którą sprowadził, zdaniem niektórych badaczy[według kogo?], wraz ze św. Pawłem do Azji Mniejszej z Jerozolimy. Wyjazd prawdopodobnie był spowodowany nasilającymi się prześladowaniami chrześcijan żyjących w tym mieście w latach 37–45. Na wzgórzu Coressus, w powyżej ruin Efezu, znajduje się niewielka kapliczka wybudowana na fundamentach domu, w którym, zgodnie z legendą, zamieszkała Maria (Dom Marii Dziewicy).
W II wieku biskupem Efezu był Polikrates (ok. 130–196), który wszedł w spór z biskupem Rzymu Wiktorem na temat sposobu świętowania Wielkanocy. Kościół w Efezie, podobnie jak inne kościoły lokalne w Azji mniejszej, np. w Sardes (por. Homilia paschalna biskupa Melitona), kontynuował tradycję nadaną przez Jana Ewangelistę obchodzenia świąt paschalnych w ten sam dzień co Pesach Żydów, czyli 14 dnia miesiąca nisan. Akcentowano śmierć Chrystusa. Rzym opowiedział się za tradycją aleksandryjską świętowania w niedzielę po passze żydowskiej, akcentującą bardziej zmartwychwstanie. Spór załagodził Ireneusz z Lyonu (†202), uczeń Polikarpa[12].
W III wieku Efezu nie ominęły najazdy Gotów, którzy złupili je w 263 roku. Później Efez już nie odzyskał swojej świetności.
Zniszczenia spowodowane najazdem Gotów oraz coraz silniejsze zamulanie się ujścia rzeki zapoczątkowały stopniowy upadek miasta. Morze odsuwało się coraz dalej a wąski kanał, który łączył je z portem w czasach bizantyjskich już nie nadawał się do użytku. Bez dostępu do morza miasto straciło swoje znaczenie jako ośrodek handlowy a na skutek zabagnienia portu miasto stało się miejscem niezdrowym (malaria). W VI wieku mieszkańcy przenieśli się na pobliskie wzgórze Ayasuluk. Dzisiaj w tym miejscu znajduje się miasto Selçuk. Materiał naniesiony przez rzekę Kaystros powiększył dolinę o około 5,0 km w stosunku do położenia linii brzegowej w czasach rozkwitu starożytnego miasta.
Miasto było częściowo zburzone przez trzęsienia ziemi, drugie miało miejsce w 614.
Do pamiątek z okresu chrześcijaństwa należą: Jaskinia Siedmiu Śpiących na wzgórzu Pion oraz ruiny bazyliki św. Jana w Selçuk.
Efez był częścią Cesarstwa bizantyńskiego w okresie od 395 do 1071 roku.
Sobór efeski 431 rokuPomimo odgrywania coraz mniejszej roli przez Efez, w 431 r. był on miejscem trzeciego Soboru powszechnego w sprawie nestorianizmu. Na Soborze efeskim potwierdzono dogmatyczny tytuł Maryi jako Bogarodzicy (gr. Θεοτόκος). A w 449 odbył się w Efezie synod lub sobór zbójecki, zwany tak ze względu na gwałtowny przebieg. Próbowano rozwiązać na nim kwestię monofizytyzmu Eutychesa. Synod ten miał swą kontynuację na Soborze chalcedońskim (451).
Islam w EfezieNajazdy Arabów, po raz pierwszy w latach 654–655 przez kalifa Muawiji I a później w 700 i 716, przyśpieszyły proces degradacji Efezu.
Kiedy Seldżukidzi zdobyli Efez w 1090, był on małą wioską.
Zabytkiem architektury islamskiej z tamtego czasu jest czternastowieczny meczet Isa Bey w Selçuk.
W 1426 zostało zajęte przez Turków osmańskich.
Efez został całkowicie opuszczony w XV wieku.
Dodaj komentarz