Προϊστορία

Υπάρχουν ευρήματα τα οποία αποδεικνύουν ανθρώπινη παρουσία στο Αφγανιστάν, από περίπου 50000 έτη πριν. Η περιοχή φιλοξένησε πληθυσμούς που ασχολούνταν με τη γεωργία και κοινότητες που ήταν από τις πιο ανεπτυγμένες για τα δεδομένα της εποχής. Υπάρχουν μάλιστα πολύ, που συγκρίνουν τα ευρήματα του προϊστορικού Αφγανιστάν, με αυτά της προϊστορικής Αιγύπτου[1][2].

 Σκηνές Αφγανών νομάδων στο βορειοδυτικό Αφγανιστάν. Στην περιοχή αυτή, υπήρξαν αγροτικές κοινότητες από το 7000 π.Χ.Αρχαιότητα

Η περιοχή (κυρίως στα ανατολικά) ήταν μέρος του ιστορικού πολιτισμού της Κοιλάδας του Ινδού, αν και το κέντρο του πολιτισμού αυτού βρίσκεται στο σημερινό Πακιστάν και στη βορειοανατολική Ινδία. Μια σημαντική εμπορική πόλη στο σημερινό Αφγανιστάν, είναι η πόλη Σορτουγκάι, στο βορειοανατολικό Αφγανιστάν, που βρισκόταν κοντά σε ορυχεία λάπις λάζουλι[3].

Μετά το 2000 π.Χ., έγινε μια μεγάλη μετακίνηση νομάδων από τα βόρεια, και έπειτα από τις διάφορες πληθυσμιακές μεταβολές, διαμορφώθηκε στην περιοχή, η αρχαία χώρα της Αριανής[4]. Αργότερα, περί το 600 π.Χ., η περιοχή κατακτήθηκε από τους Πέρσες, οι οποίοι χώρισαν τη χώρα στις περιοχές της Καρμανίας, της Γεδρωσίας, της Δραγγιανής, της Αραχωσίας, της Αρίας και της Βακτριανής. Μόνο οι τρεις τελευταίες αποτελούν μέρος του σημερινού Αφγανιστάν (η Αραχωσία στα νότια, η Αρία και η Βακτριανή στα βόρεια), ενώ αναφέρεται ότι ήταν πολύ μεγάλης σημασίας για τους Πέρσες η περιοχή της Αραχωσίας, καθώς θεωρούνταν το δεύτερο κέντρο του Ζωροαστρισμού, αλλά φυσικά και η Βακτριανή, που ήταν η πατρίδα του ίδιου του Ζωροάστρη[5][6].

Με τη διάλυση της Αυτοκρατορίας των Περσών από τους Έλληνες, κατά την εκστρατεία του Αλεξάνδρου του Μέγα, τα μακεδονικά στρατεύματα εισήλθαν στην περιοχή του Αφγανιστάν, το 330 π.Χ. Μετά τη σύντομη διάρκεια της Αυτοκρατορίας του Αλέξανδρου, την περιοχή ήλεγξε το διάδοχο κράτος της Σελευκιδικής Αυτοκρατορίας, έως το 305 π.Χ.. Τότε, μεγάλο μέρος του σημερινού Αφγανιστάν δόθηκε στην Αυτοκρατορία των Μαουρύα, ως όρος που τέθηκε σε μια συνθήκη συμμαχίας μεταξύ των δύο αυτοκρατοριών. Οι Μαουρύα (Ινδοί) ήλεγχαν την περιοχή νότια του Χίντου Κους μέχρι την ανατροπή τους περίπου το 185 π.Χ.

 Χρυσά νομίσματα από την εποχή του βασιλιά Ευκρατίδη.

Το 185 π.Χ., εξαιτίας της παρακμής των Μαουρύα, προήλθε η ελληνιστική ανακατάληψη της περιοχής υπό τους Έλληνο-Βακτριανούς. Το νέο βασίλειο ονομάστηκε Ελληνικό Βασίλειο της Βακτριανής και συμπεριλάμβανε τα σημερινά κράτη του Αφγανιστάν, του Πακιστάν, του Ουζμπεκιστάν, του Τατζικιστάν, του Τουρκμενιστάν, καθώς και τμήματα του Ιράν και της Ινδίας. Το 180 π.Χ., το ανατολικό τμήμα του Βασιλείου της Βακτριανής (ανατολικό Αφγανιστάν, Πακιστάν, τμήματα της Ινδίας) αποσπάτησε από αυτό, με αποτέλεσμα την ίδρυση του Ινδοελληνικού Βασιλείου, που αποτέλεσε το ανατολικότερο άκρο του Ελληνιστικού κόσμου[7][8]. Η ελληνιστική περίοδος φαίνεται να ήταν μια εποχή μεγάλης άνθισης και ακμής για την περιοχή. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τον Στραβών, που κάνει λόγο για "βασίλειο των χιλίων πόλεων" αναφερόμενος στη Βακτριανή, καθώς και από τον αριθμό νομισμάτων που κόπηκαν τότε. Χαρακτηριστικό ότι μέχρι και σήμερα, η Τράπεζα του Αφγανιστάν χρησιμοποιεί στο έμβλημά της, τη φράση "Βασιλέως Μεγάλου Ευκρατίδου", γραμμένη στα ελληνικά. Ανασκαφές έχουν αποκαλύψει τη μεγάλη κλίμακα των αρδευτικών έργων που που ολοκληρώθηκαν στην περιοχή κατά της ελληνιστική περίοδο. Επιπλέον, εντοπίστηκαν και ανασκάφηκαν αρκετές νέες τοποθεσίες πόλεων ή οχυρωμένων οικισμών. Γενικά πρόκειται για τοποθεσίες πόλεων που ιδρύθηκαν στα τελευταία χρόνια της ύπαρξης του βασιλείου και είναι μικρότερες από αυτές των πόλεων που ιδρύθηκαν από τους Σελευκίδες, με έντονο στρατιωτικό χαρακτήρα, ακροπόλεις και επάλξεις. Εν τω μεταξύ, τον πρώτο αιώνα π.Χ. εμφανίζεται και ο Δρόμος του Μεταξιού και η περιοχή του σημερινού Αφγανιστάν ανθίζει με το εμπόριο, με διαδρομές προς την Κίνα, την Ινδία, την Περσία και βόρεια προς το σημερινό Ουζμπεκιστάν[9]. Η τελευταία περίοδος του Ελληνο-Βακτριανού βασιλείου χαρακτηρίζεται από τη βασιλεία των Ευκρατίδων, οι οποίοι ανέτρεψαν τον Δημήτριο και έτσι ξεκίνησαν μια μακρά σύγκρουση με τους απογόνους του Ευθύδημου που παρέμειναν στην εξουσία στην Ινδία, η οποία συνεχίστηκε υπό τους διαδόχους του. Οι παρατεταμένες εχθροπραξίες πιθανώς εξηγούν, εν μέρει, γιατί το βασίλειο έχασε τη δύναμή του και υπέκυψε σε νομαδική εισβολή, η οποία έβαλε τέλος στην ελληνική κυριαρχία στην περιοχή[10]. Σήμερα, ορισμένες φυλές στα σύνορα Πακιστάν-Αφγανιστάν με κυριότερη από αυτές τη φυλή Καλάς, διατηρούν χαρακτηριστικά που τους συνδέουν με τους Έλληνο-βακτριανούς.

 Επιγραφή του 3ου αιώνα π.Χ. σε ελληνικά και αραμαϊκά, η οποία ανακαλύφθηκε στην Κανταχάρ

Στα ανατολικά, το Ινδοελληνικό Βασίλειο διατηρήθηκε περισσότερο, μέχρι το 10 μ.Χ. Κατά τους δύο αιώνες της κυριαρχίας τους, οι Ινδοέλληνες βασιλείς συνδύασαν την ελληνική και τις ινδοϊρανικές γλώσσες και σύμβολα, όπως μαρτυρείται από τα νομίσματα της περιόδου, καθώς και τα θρησκευτικά έθιμα του Ινδουισμού, Βουδισμού, και της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, όπως φαίνεται από τα αρχαιολογικά τεκμήρια στις πόλεις τους. Υπήρξαν υποστηρικτές του Βουδισμού, τον οποίο συνδύασαν με ινδουιστικά και ελληνιστικά στοιχεία.[11] Ο πολιτισμικός αυτός συνδυασμός είναι συλλογικά γνωστός ως ελληνοβουδισμός και ελληνοβουδιστική τέχνη.[12] Οι Ινδοέλληνες σταμάτησαν ως πολιτική οντότητα περί το 10 μ.Χ. μετά τις επιδρομές των Κουσανιτών και των Ινδοσκυθών, αν και υπήρξαν ομάδες ελληνικού πληθυσμού που πιθανώς παρέμειναν για αρκετούς αιώνες υπό την ηγεμονία των Ινδοπάρθων και των Κουσανιτών.

 Άγαλμα του Βούδα, κατασκευασμένο επί κυριαρχίας των Κοσσανών

Στα μέσα έως τα τέλη του 1ου αιώνα μ.Χ., η Αυτοκρατορία των Κοσσανών με κέντρο το Αφγανιστάν, έγινε μεγάλος προστάτης του βουδιστικού πολιτισμού, κάνοντας τον βουδισμό να ανθίσει σε όλη την περιοχή. Οι Κοσσανοί ανατράπηκαν από τους Σασσανίδες τον 3ο αιώνα μ.Χ., και στη συνέχεια ακολούθησε μια περίοδος συνεχών ανακατατάξεων. Αρχικά, οι Σασσανίδες ανατρέπονται από τους Κυδαρίτες (320 μ.Χ. - 467 μ.Χ.), οι οποίοι με τη σειρά τους αντικαταστάθηκαν από τους Εφθαλίτες (408 μ.Χ. - 670 μ.Χ.)[13].

Μεσαίωνας

Από τον 7ο μέχρι τον 18ο αιώνα ακολούθησαν οι πρώτες μουσουλμανικές δυναστείες σημαντικότερες των οποίων ήταν οι Γαζναβίδες ή Γαζνεβίδες, οι Γκούριοι ή Γουρίδες, μέχρι της εισβολής των Μογγόλων των οποίων ακολούθησε ο Ταμερλάνος ή Τιμούρ που εγκαθίδρυσε τη δυναστεία των Τιμουρίδων. Αυτή αντικαταστάθηκε από τη δυναστεία των Σαφαβίδων και αυτή από την τελευταία των Μπαρακζάι. Οι πρώτοι μουσουλμάνοι έφτασαν στα εδάφη του Αφγανιστάν το 642 μ.Χ. με μικτή αποδοχή. Πριν τον εξισλαμισμό του Αφγανιστάν οι περισσότεροι κάτοικοι ήταν Βουδιστές και Ζωροάστρες, οι οποίοι έχουν αφήσει την κληρονομιά τους στη χώρα.

Από τον 14ο αιώνα αρχίζει πλέον και οργανώνεται το Αφγανιστάν ως κράτος. Οι Αφγανοί κατάφεραν, ύστερα από πολλούς πολέμους, να επιβληθούν στις άλλες εθνότητες. Τον 19ο αιώνα άρχισε ο πρώτος πόλεμος των Αφγανών με τους Βρετανούς. Αφού κατέλαβαν και το Πακιστάν, άρχισαν να προχωρούν βορειότερα. Τελικά, το 1842 οι Αφγανοί κατάφεραν να εκδιώξουν τους Βρετανούς από τη χώρα τους, για να ακολουθήσει δεύτερος πόλεμος, το 1878-1880, κατά τον οποίο οι Βρετανοί πέτυχαν να θέσουν το Αφγανιστάν κάτω από τον έλεγχο του Άγγλου αντιβασιλέα των Ινδιών. Ο ανταγωνισμός της Ρωσίας και της Βρετανίας για την κυριαρχία στην κεντρική Ασία και την ινδική υποήπειρο (βλέπε το λήμμα Μεγάλο Παιχνίδι) οδήγησε στη δημιουργία του διαδρόμου του Ουαχάν το 1893, για να χωρίσει τη Βρετανική Ινδία από τη Ρωσία, δημιουργώντας το σημερινό σχήμα της χώρας.

Νεότερη εποχή

Στον τρίτο αγγλο-αφγανικό πόλεμο του 1919, οι Αφγανοί κατάφεραν τελικά να νικήσουν τους Άγγλους και να τους υποχρεώσουν να αναγνωρίσουν την ανεξαρτησία τους. Στην περίοδο του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου το Αφγανιστάν τήρησε απόλυτη ουδετερότητα απέναντι και στα δύο στρατόπεδα. Το 1973 ανατράπηκε η μοναρχία και τη διακυβέρνηση ανάλαβε το καθεστώς Νταούντ, που ανατράπηκε, μετά από στρατιωτικό πραξικόπημα, το 1978. Την εξουσία ανάλαβε το καθεστώς Ταράκι, το οποίο τήρησε φιλοσοβιετική στάση. Το 1980 ανατράπηκε και αυτό. Ακολούθησε η εγκατάσταση νέου φιλοσοβιετικού καθεστώτος και η κατάληψη της χώρας από στρατεύματα της ΕΣΣΔ.

Οι σοβιετικές δυνάμεις συνάντησαν σθεναρή αντίσταση από ένοπλες ομάδες ανταρτών μουτζαχεντίν. Στα πλαίσια της στρατηγικής του Ψυχρού Πολέμου, οι μουτζαχεντίν υποστηρίχθηκαν από τις ΗΠΑ, το Πακιστάν, την Κίνα, το Ιράν και τη Σαουδική Αραβία.[14] Οι πολεμικές συρράξεις αναγκάζουν χιλιάδες ανθρώπους να εγκαταλείψουν τις εστίες τους.[15] Οι σοβιετικοί αποχωρούν το 1989 και ακολουθεί μια ακόμα περίοδος αστάθειας κατά την οποία αναδεικνύεται το ισλαμικό φονταμενταλιστικό κίνημα των Ταλιμπάν. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης επιτάχυνε την ανάδυση των ισλαμιστών φονταμενταλιστών, καθώς η χρήσιμη οικονομική βοήθεια της Σοβιετικής Ένωσης προς το Αφγανιστάν διεκόπη. Οι Ταλιμπάν καταλαμβάνουν την Καμπούλ το 1996 και επιβάλουν ένα αυστηρό ισλαμικό καθεστώς βασισμένο στη Σαρία, απαγορεύοντας τη μουσική, την τηλεόραση και καταπιέζοντας τις γυναίκες. Η φιλοδυτική Βόρεια Συμμαχία διατήρησε υπό τον έλεγχο της ορισμένες περιοχές στο βορρά, εκπέμποντας ένα τηλεοπτικό σταθμό στις περιοχές αυτές. Τη διοικούσαν διάφοροι στρατηγοί και είχε στήριξη από τη Δύση. Το 2001 οι Ταλιμπάν ανατινάζουν δύο γιγάντια σκαλισμένα στον βράχο αγάλματα του Βούδα στην περιοχή Μπαμιγιάν.[16][17]

Μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 οι ΗΠΑ, η Βρετανία και συμμαχικές δυνάμεις αναλαμβάνουν στρατιωτική δράση και ανατρέπουν το καθεστώς των Ταλιμπάν. Με απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ στη χώρα εγκαθίσταται διεθνής στρατιωτική δύναμη, τη διοίκηση της οποίας ανέλαβε το 2003 το NATO.[18] Το 2004 διενεργούνται εκλογές και πρόεδρος εκλέγεται ο Χαμίντ Καρζάι. Έκτοτε το κίνημα των Ταλιμπάν έχει ανασυγκροτηθεί και επιτίθεται στις ξένες στρατιωτικές δυνάμεις, αλλά και στην κυβέρνηση της χώρας. Μετά από δεκαετίες πολιτικής αστάθειας και πολεμικών επιχειρήσεων η ανθρωπιστική κρίση έχει λάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Εκατομμύρια Αφγανοί προσφυγές έχουν εγκαταλείψει τη χώρα και η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες έχει συστήσει επιχείρηση για να διαχειριστεί την κρίση.[19]

Κατά τη διάρκεια της προγραμματισμένης αποχώρησης των αμερικανικών στρατευμάτων και του ΝΑΤΟ το 2021, οι Ταλιμπάν ξεκίνησαν να προελαύνουν (από τον Μάιο του 2021) και ανέκτησαν γρήγορα τον έλεγχο του Αφγανιστάν, μέσα σε τρεισήμισι μήνες. Οι Αφγανικές Ένοπλες Δυνάμεις, προέβαλαν μια σχεδόν ανύπαρκτη αντίσταση και η Ισλαμική Δημοκρατία του Αφγανιστάν διαλύθηκε στις 15 Αυγούστου 2021, όταν οι Ταλιμπάν εισήλθαν στην πρωτεύουσα Καμπούλ. Μέλη της αφγανικής κυβέρνησης παραδόθηκαν και το μεγαλύτερο μέρος της αφγανικής ηγεσίας εγκατέλειψε τη χώρα. Το γεγονός αποδόθηκε στην αντιληπτή αμερικανική παρακμή. [20][21][22] Πολλοί άνθρωποι παγιδεύτηκαν μετά την ταχεία και απροσδόκητη κατάρρευση της αφγανικής κυβέρνησης, προκαλώντας κρίση, με δεκάδες χιλιάδες Αμερικανούς πολίτες, και εκείνους άλλων συμμαχικών χωρών, να βρίσκονται εγκλωβισμένοι στις περιοχές που ελέγχονται από τους Ταλιμπάν. [23][24][25][26][27] Μετά την πτώση της Καμπούλ, συστάθηκε το Εθνικό Μέτωπο Αντίστασης του Αφγανιστάν, το οποίο διεξήγαγε την Αντίσταση του Πάντζσιρ και αμφισβήτησε την ηγεσία των Ταλιμπάν, αναγνωρίζοντας ως πρόεδρο της χώρας, τον Αμρουλάχ Σαλέχ. Παρόλα αυτά η αντίσταση διαλύθηκε από τους Ταλιμπάν στις αρχές Σεπτεμβρίου, με τον Σαλέχ να αυτοεξορίζεται στο Τατζικιστάν.

Παρόλο που καμία κυβέρνηση δεν αναγνώρισε το Ισλαμικό Εμιράτο του Αφγανιστάν οι κυβερνήσεις της Κίνας, του Πακιστάν, της Ρωσίας, της Σαουδικής Αραβίας και των Ηνωμένων Πολιτειών δήλωσαν ότι ενδέχεται να αναγνωρίσουν την κυβέρνηση των Ταλιμπάν εάν σέβεται τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα.[28]