Αρχαιότητα

Η ανακάλυψη ενός σπηλαίου κοντά στα Τίρανα αποδεικνύει ότι η Ανθρώπινη εξέλιξη υπήρχε στην περιοχή από την Παλαιολιθική εποχή.[1][2][3] Στην περιοχή υπήρχε ανθρώπινη δραστηριότητα συνεχώς μέχρι την Εποχή του Σιδήρου όπως φαίνεται σε στοιχεία από εργαλεία που ανασκάφηκαν κοντά στα λατομεία του Όρους Νταιτ και στο Σπήλαιο Παλούμπα. Στην Κλασική αρχαιότητα την περιοχή κατοικούσαν οι Ταυλάντιοι, μια φυλή Ιλλυριών με πρωτεύουσα στο σημερινό Δυρράχιο.[4] Όπως υποστηρίζεται από πολλούς αρχαιολόγους τα Τίρανα και τα προάστιά τους είναι γεμάτα από Ιλλυρικά τοπωνύμια, καθώς τα περάσματά τους είναι από τις αρχαιότερα κατοικημένες περιοχές στην Αλβανία. Η αρχαιότερη ανακάλυψη στο κέντρο των Τιράνων ήταν μια Ρωμαϊκή κατοικία, που αργότερα μετατράπηκε σε μονόκλιτη εκκλησία, με ψηφιδωτό δάπεδο του 3ου αιώνα μ.Χ., ενώ άλλα ερείπια έχουν βρεθεί κοντά σε ένα μεσαιωνικό ναό στην Πηγή Σεντζίν στα ανατολικά προάστια όπως το Φρούριο του Ιουστινιανού. Ένα κάστρο, πιθανότατα ονομαζόμενο φρούριο του Τιρκάνου ή Θεράντα, του οποίου τα υπολείμματα βρίσκονται στην Οδό Μουράτ Τοπτάνι, χτίστηκε από τον Αυτοκράτορα Ιουστινιανό το 520 μ.Χ.. Το κάστρο ανακαινίσθηκε από τον Αχμέντ Πασά Τοπτάνι το 18ο αιώνα.[5] Η Δημοκρατία της Βενετίας καταγράφει το χωριό των Τιράνων μόλις μια χρονιά μετά την κατάκτηση της περιοχής από την Οθωμανική αυτοκρατορία.[6]

Οθωμανική κυριαρχία και Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος  Η Αγορά των Τιράνων στα 1900

Οι πρώτες καταγραφές των Οθωμανών την διετία 1431 - 1432 δείχνουν ότι υπήρχαν στα Τίρανα 60 κατοικίσημες εκτάσεις με 2.028 άλογα και 7.300 κατοίκους. Ο Αλβανός καθολικός ιερέας και λόγιος Μαρίνο Μπαρλέτι που έγραψε (1510) την βιογραφία του εθνικού ήρωα των Αλβανών Σκεντέρμπεη με τον τίτλο "Η ιστορία της ζωής και των πράξεων του Σκεντέρμπεη, του πρίγκιπα της Ηπείρου" αναφέρει τα Τίρανα σαν ένα μικρό χωριό. Ο Μπαρλέτι τα διαχωρίζει σε "Μικρά Τίρανα" και "Μεγάλα Τίρανα", αργότερα (1572) καταγράφονται ως "Μπόργκο ντι Τίρανα".[7][8]του Σκεντέρμπεη, πρίγκιπα των Ηπειρωτών), αναφέρεται στην περιοχή αυτή ως μικρό χωριό. Το 1614 ο τοπικός ηγέτης Σουλεϊμάν Μπαρτζίνι ίδρυσε την Οθωμανική πόλη με τζαμί, εμπορικό κέντρο και χαμάμ (τούρκικα λουτρά). Η πόλη πήρε το όνομα της πιθανόν από την Αλβανική λέξη të rrëna δηλαδή πεσμένα(εξού και ο πληθυντικός ΤΑ Τίρανα) εννοώντας τις κατολισθήσεις από το βουνό Νταιτ, στους πρόποδες του οποίου είναι χτισμένη η πρωτεύουσα. Αυτή είναι η πιο αξιόπιστη εκδοχή για την ονομασία της πόλης και δεν έχει καμία σημασιολογική συγγένεια με τους Τυράννους. Η πόλη βρισκόταν στους δρόμους των καραβανιών και η σημασία της αυξήθηκε γρήγορα μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα.

Την περίοδο αυτή κατασκευάσθηκε το Τζαμί Ετέμ Μπέη, από το Μολά Μπέη της Πετρέλα, για το οποίο εργάστηκαν οι καλύτεροι τεχνίτες της χώρας και ολοκληρώθηκε το 1821 από το γιο του Μολά. Στα 1800 έφτασαν στον οικισμό οι πρώτοι νεοφερμένοι, οι λεγόμενοι ορθόδοξοι. Ήταν Βλάχοι από χωριά κοντά στην Κορυτσά και το Πόγραδετς, που εγκαταστάθηκαν γύρω από το σημερινό Πάρκο της Τεχνητής Λίμνης. Άρχισαν να ονομάζονται Ιλατσιφάκ και ήταν οι πρώτοι Χριστιανοί που έφτασαν μετά τη δημιουργία της πόλης. Μετά από σερβικά αντίποινα στην περιοχή του Ντέμπαρ χιλιάδες ντόπιοι κατέφυγαν στα Τίρανα. Το 1807 τα Τίρανα έγιναν το κέντρο της επαρχίας Κρούγιας-Τιράνων. Μετά το 1816 τα Τίρανα μαράζωσαν υπό τον έλεγχο της οικογένειας Τόπτανι της Κρούγιας. Αργότερα έγιναν επαρχία του νεοϊδρυθέντος Βιλαετίου της Σκόδρας και του Σαντζακίου του Δυρραχίου. Το 1889 άρχισε να διδάσκεται η Αλβανική γλώσσα στα σχολεία των Τιράνων, ενώ το 1908 ιδρύθηκε ο πατριωτικός σύλλογος Μπασκίμι. Στις 28 Νοεμβρίου 1912 υψώθηκε η εθνική σημαία σε συνεννόηση με τον Ισμαήλ Κεμάλ. Κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους η πόλη καταλήφθηκε προσωρινά από το Σερβικό στρατό και συμμετείχε σε μια αγροτική εξέγερση υπό το Χατζί Καμίλι. Το 1917 συντάχθηκε το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο της πόλης από αρχιτέκτονες της Αυστροουγγαρίας.

Πρωτεύουσα και Μοναρχία  Η ανοικοδόμηση του κέντρου των Τιράνων ήταν μέρος της συνεργασίας του Βασιλιά Ζόγου και της Φασιστικής Ιταλίας

Στις 8 Φεβρουαρίου 1920 το Συνέδριο του Λούσνιε ανακήρυξε τα Τίρανα προσωρινή πρωτεύουσα της Αλβανίας, που είχε αποκτήσει την ανεξαρτησία της το 1912. Η πόλη επιλέχτηκε ως μόνιμη πρωτεύουσα στις 31 Δεκεμβρίου 1925. Το 1923 εκπονήθηκε το πρώτο ρυθμιστικό σχέδιο της πόλης από Αυστριακούς αρχιτέκτονες. Το κέντρο των Τιράνων ήταν έργο των Φλορεστάνο ντι Φάουστο, Γκεράρντο Μπόσιο και Αρμάντο Μπρασίνι, διάσημων αρχιτεκτόνων της εποχής του Μπενίτο Μουσολίνι στην Ιταλία. Ο Μπρασίνι έθεσε τις βάσεις για τη σύγχρονη διάταξη των κυβερνητικών κτιρίων στο κέντρο της πόλης. Το σχέδιο υπέστη αναθεωρήσεις από τον Αλβανό αρχιτέκτονα Εσρέφ Φρασέρι, τον Ιταλό Καστελάνι και τους Αυστριακούς Βάις και Κόλερ. Διαμορφώθηκε το ιπποδάμειο σύστημα της συνοικίας Τίρανα ε Ρε, ενώ ανοίχθηκε το βόρειο τμήμα της κεντρικής Λεωφόρου.

Στην πολιτική σφαίρα τα Τίρανα έζησαν γεγονότα όπως σποραδικές επιθέσεις στο ορεινό πέρασμα Σκάλα ε Τουγιανίτ του Βασιλείου Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων και δυνάμεων πιστών στο Ζόγου. Τα Τίρανα υπήρξαν το κέντρο ενός πραξικοπήματος υπό το Φαν Νόλι (1924). Από το 1925, οπότε απαγορεύθηκαν στην Τουρκία, οι Μπεκτασήδες, τάγμα δερβίσηδων που πήραν το όνομά τους από το Χατζί Μπεκτάς, σούφι άγιο του 13ου και 14ου αιώνα, έκαναν τα Τίρανα την κύρια εγκατάστασή τους. Το σύγχρονο κτίριο του Αλβανικού κοινοβουλίου λειτουργούσε ως λέσχη αξιωματικών. Εκεί, το Σεπτέμβριο του 1928, ο Ζόγου της Αλβανίας στέφθηκε Βασιλιάς. Οι δεκαετίες του 1930 και του 1940 χαρακτηρίστηκαν από την ολοκλήρωση των παραπάνω αρχιτεκτονικών έργων, συγκρούσεις μεταξύ των κατοχικών δυνάμεων και της ντόπιας αντίστασης και την άνοδο των κομμουνιστών στην εξουσία. Το 1930 ολοκληρώθηκε το βόρειο τμήμα της σημερινής Λεωφόρου Dëshmorët e Kombit (Εθνομαρτύρων) και ονομάστηκε Λεωφόρος Ζόγου Α΄. Στο μεταξύ ήταν ακόμη υπό κατασκευή το συγκρότημα των υπουργείων, η κεντρική λεωφόρος, τα Βασιλικά Ανάκτορα (Ανάκτορα των Ταξιαρχιών), το παλιό δημαρχείο και η Εθνική Τράπεζα. Η τελευταία είναι έργο του διάσημου Ιταλού αρχιτέκτονα Βιτόριο Μάλιο Μορπούγκο. Τέλος στα Τίρανα υπεγράφη η ομώνυμη συνθήκη μεταξύ της Φασιστικής Ιταλίας και της Αλβανίας.

Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και Σοσιαλισμός

Το 1939 τα Τίρανα καταλήφθηκαν από Φασιστικές δυνάμεις που διόρισαν μια κυβέρνηση-μαριονέτα. Στο μεταξύ ζητήθηκε από τον Ιταλό αρχιτέκτονα Γκεράρντο Μπόσιο να επεξεργασθεί προηγούμενα σχέδια και να προτείνει ένα νέο πρόγραμμα στην περιοχή της σημερινής Πλατείας Μητέρας Τερέζας. Στις αρχές της δεκαετίας του 1940 το νότιο τμήμα της κεντρικής λεωφόρου και τα γύρω κτίρια ολοκληρώθηκαν και μετονομάστηκαν με Φασιστικά ονόματα. Κατά τη διάρκεια επίσκεψης στα Τίρανα του Βίκτωρα-Εμμανουήηλ Γ΄ της Ιταλίας έγινε εναντίον του δολοφονική επίθεση από ντόπιο αντιστασιακό. Το Νοέμβριο του 1941 δύο απεσταλμένοι του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γιουγκοσλαβίας, οι Μίλαντιν Πόποβιτς και Ντούσαν Μούγκιζα, κατάφεραν να συγκαλέσουν μια συνάντηση τριών Αλβανικών κομμουνιστικών ομάδων και ίδρυσαν το Κομμουνιστικό Κόμμα της Αλβανίας, του οποίου σύντομα ο Ενβέρ Χότζα θα αναδεικνυόταν ηγέτης.

Η πόλη έγινε γρήγορα το κέντρο των Αλβανών κομμουνιστών, που κινητοποιούσαν τον πληθυσμό κατά των Ιταλών φασιστών και αργότερα των Γερμανών Ναζί και έκαναν ιδεολογική προπαγάνδα. Στις 17 Νοεμβρίου 1944 η πόλη απελευθερώθηκε μετά από μια σκληρή μάχη μεταξύ των Κομμουνιστών και των Γερμανικών δυνάμεων. Οι Ναζί τελικά αποχώρησαν και οι Κομμουνιστές πήραν την εξουσία.

 Η πλατεία Σκεντέρμπεη, η μεγαλύτερη και κεντρικότερη των Τιράνων.

Από το 1944 ως το 1991 η πόλη έζησε διατεταγμένη ανάπτυξη με υποβάθμιση της ποιότητας της αρχιτεκτονικής. Άρχισαν να χτίζονται ογκώδεις πολυκατοικίες και εργοστάσια σοσιαλιστικού ρυθμού, ενώ η Πλατεία Σκεντέρμπεη ξανασχεδιάστηκε με την κατεδάφιση πολλών κτιρίων. Για παράδειγμα η Παλιά Αγορά και ο Ορθόδοξος Καθεδρικός κατεδαφίστηκαν για την ανέγερση του, Σοβιετικού ύφους, Παλατιού του Πολιτισμού. Το κτισμένο από τους Ιταλούς δημαρχείο ισοπεδώθηκε με εκρηκτικά και στη θέση του κατασκευάσθηκε το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, ενώ το κτίριο που στέγαζε το Αλβανικό Κοινοβούλιο κατά την περίοδο της μοναρχίας μετατράπηκε σε παιδικό θέατρο. Το βόρειο τμήμα της κεντρικής λεωφόρου μετονομάστηκε σε Λεωφόρο Στάλιν, του οποίου το άγαλμα ανεγέρθηκε στην πλατεία της πόλης. Καθώς είχε απαγορευθεί η ιδιωτική κατοχή αυτοκινήτων, η μαζική κυκλοφορία γινόταν κυρίως με ποδήλατα, φορτηγά και λεωφορεία. Μετά το θάνατο του Χότζα κατασκευάσθηκε για τη μνήμη του από την κυβέρνηση ένα πυραμιδοειδές μουσείο.

Πριν και μετά την ανακήρυξη της αυτο-απομονωτικής πολιτικής της Αλβανίας, την πόλη επισκέφθηκαν μερικά υψηλά ιστάμενα πρόσωπα, όπως ο Σοβιετικός ηγέτης Νικίτα Χρουστσόφ, ο Κινέζος Πρωθυπουργός Τσου εν Λάι και ο Ανατολικογερμανός Υπουργός Εξωτερικών Όσκαρ Φίσερ. Το 1985 στα Τίρανα τελέσθηκε η κηδεία του Ενβέρ Χότζα. Λίγα χρόνια αργότερα η Μητέρα Τερέζα ήταν η πρώτη θρησκευτική προσωπικότητα, που επισκέφτηκε τη χώρα, μετά το επί μακρό διακηρυγμένο αθεϊστικό καθεστώς της Αλβανίας. Προσκύνησε τον τάφο της μητέρας και της αδερφής της, που αναπαύονταν σε τοπικό νεκροταφείο. Τον Φεβρουάριο του 1991 ταραχές ξέσπασαν στα Τίρανα, όταν οι φοιτητές του Πανεπιστημίου των Τιράνων έκαναν αποχή από τα μαθήματα με αίτημα να αφαιρεθεί το όνομα του Χότζα από την πρόσοψη του ιδρύματος και να παραιτηθούν πολλοί υπουργοί. Δεκαπέντε χιλιάδες εργάτες τους συμπαραστάθηκαν και τελικά στις 20 Φεβρουαρίου γκρεμίστηκε από την πλατεία Σκεντέρμπεη των Τιράνων το ορειχάλκινο άγαλμα του Χότζα ύψους 10 μέτρων, ενώ παράλληλα ο τότε ηγέτης της χώρας Ραμίζ Αλία δέχτηκε τα φοιτητικά αιτήματα και διέλυσε την Κυβέρνηση.Στην συνέχεια την κυβέρνηση ανέλαβε ο Σαλί Μπερίσα με το δημοκρατικό κόμμα (Partia Demokratike).

Μετάβαση  Ο Ποταμός Λάνα πριν την ανάπλαση

Η περίοδος που ακολούθησε το τέλος του Κομμουνισμού μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1990 περιγράφεται συνήθως αρνητικά ως προς την αστική ανάπτυξη, αν και έγιναν σημαντικές επενδύσεις σε υποδομές κοινής ωφέλειας. Καταστήματα και πολυκατοικίες άρχισαν να χτίζονται χωρίς σχεδιασμό σε πρώην δημόσιες εκτάσεις. Συνοικίες δημιουργούνταν απρογραμμάτιστα γύρω από την πόλη, καθώς εσωτερικοί μετανάστες συγκεντρώνονταν από όλη τη χώρα.

Την περίοδο αυτή η Αλβανία μεταμορφώθηκε από μια κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία σε οικονομία της αγοράς. Αποκαταστάθηκαν η ιδιωτική κατοχή αυτοκινήτων και οι επιχειρήσεις. Εντούτοις η κακή φωτεινότητα και ποιότητα του οδικού δικτύου αποτέλεσαν μείζον πρόβλημα, καθώς λάσπες, λακκούβες, πλημμύρες και σκόνη έγινα μόνιμα χαρακτηριστικά των δρόμων. Πάντως όλα τα κτίρια και τα διαμερίσματα αποκρατικοποιήθηκαν, εισήχθησαν μεταχειρισμένα λεωφορεία και μεταξύ 1992-1996 κατασκευάσθηκαν σύγχρονα δίκτυα ύδρευσης, τηλεφώνου και ηλεκτρικού, που αποτελούν τον κορμό των σύγχρονων Τιράνων. Το Μουσείο του Ενβέρ Χότζα (Πυραμίδα) αποξηλώθηκε το 1991 και μετονομάστηκε προς τιμή του διωχθέντος ακτιβιστή Πιέτερ Αρμπνόρι.

Από πολιτική άποψη στην πόλη έγιναν διάφορα γεγονότα. Την πρωτεύουσα επισκέφτηκαν προσωπικότητες όπως ο πρώην Υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Τζέιμς Μπέικερ και ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β΄. Η πρώτη επίσκεψη έγινε στο ιστορικό πλαίσιο μετά την πτώση του κομμουνισμού, καθώς εκατοντάδες χιλιάδες φώναζαν στην Πλατεία Σκεντέρμπεη τη ρήση του Μπέικερ "Η ελευθερία λειτουργεί". Ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β΄ υπήρξε ο πρώτος θρησκευτικός ηγέτης που επισκέφτηκε τα Τίρανα, αν και η Μητέρα Τερέζα τα είχε επισκεφθεί λίγα χρόνια νωρίτερα. Κατά την αναταραχή στα Βαλκάνια, στα μέσα της δεκαετίας του 1990, η πόλη έζησε δραματικά γεγονότα, όπως η Αλβανική εξέγερση του 1997 και ένα αποτυχημένο πραξικόπημα στις 14 Σεπτεμβρίου 1998. Το 1999, κατά τον Πόλεμο του Κοσσυφοπεδίου, το Αεροδρόμιο των Τιράνων έγινε ΝΑΤΟϊκή αεροπορική βάση, εξυπηρετώντας τις αποστολές του στην πρώην Γιουγκοσλαβία.

Αναγέννηση  Άποψη της Πλατείας Σκεντέρμπεη τη νύχτα Πολύχρωμα κτίρια

Το 2000 ο τότε δήμαρχος των Τιράνων Έντι Ράμα ανέλαβε μια εκστρατεία να κατεδαφίσει παράνομα κτίρια γύρω από το κέντρο της πόλης και στις όχθες του Ποταμού Λάνα για να επαναφέρει την περιοχή στην προ του 1990 κατάσταση. Ακόμη ο Ράμα ηγήθηκε της πρωτοβουλίας να βαφτούν οι όψεις των κτιρίων των Τιράνων με λαμπερά χρώματα αν και στα περισσότερα το εσωτερικό τους εξακολουθεί να υποβαθμίζεται. Οι δημόσιες μεταφορές ιδιωτικοποιήθηκαν και εισήχθησαν νεότερα μεταχειρισμένα λεωφορεία. Οι δημοτικές υπηρεσίες διευρύνθηκαν, έγινε ένα πλουσιότερο πρόγραμμα εκδηλώσεων και ιδρύθηκε δύναμη Δημοτικής Αστυνομίας. Οι περισσότεροι κεντρικοί δρόμοι ανακατασκευάσθηκαν, όπως ο Δακτύλιος (Ουνάζα), η οδός Καβάγιας και η κεντρική λεωφόρος. Οι κοινόχρηστοι χώροι ανάμεσα στις πολυκατοικίες επανήλθαν στην κανονικότητα μετά δεκαετίες παραμέλησης, ενώ τα πάρκα, οι πλατείες της πόλης και χώροι αθλητισμού και αναψυχής ανακαινίστηκαν.

Γίνεται κριτική ότι τα παραδοσιακά σπίτια απειλούνται από τη συνεχή κατασκευή πολυκατοικιών, ενώ αρκετές εκτάσεις πρασίνου χρησιμοποιούνται για την κατασκευή ουρανοξυστών. Στην πραγματικότητα ο Ράμα έχει κατηγορηθεί από επικριτές του για πολιτική διαφθορά, κατά την έκδοση οικοδομικών αδειών, αλλά ο ίδιος έχει απορρίψει τις κατηγορίες ως αβάσιμες. Ο μειούμενος αστικός χώρος και η αυξανόμενη κυκλοφοριακή συμφόρηση έχουν γίνει μείζονα προβλήματα, καθώς στα Τίρανα παρατηρείται ένα γενικό κατασκευαστικό χάος.

Το 2007 ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Τζορτζ Μπους (νεότερος) ήταν ο πρώτος τόσο υψηλόβαθμος Αμερικανός αξιωματούχος, που επισκέφτηκε τα Τίρανα και ένας κεντρικός δρόμος της πόλης ονομάστηκε προς τιμήν του. Το 2008 έγιναν αισθητές στην πρωτεύουσα οι εκρήξεις στο Γκέρντετς (14 χλμ.), καθώς παράθυρα έσπασαν και κάτοικοι ταρακουνήθηκαν. Στις 21 Ιανουαρίου 2011 η Αλβανική αστυνομία συγκρούσθηκε με οπαδούς της αντιπολίτευσης μπροστά από το Κυβερνητικό κτίριο, οπότε πυρπολήθηκαν αυτοκίνητα, τρεις άνθρωποι σκοτώθηκαν και 150 τραυματίστηκαν.

Προοπτικές

Αν και πολλά έχουν επιτευχθεί ασκείται κριτική ότι δεν υπάρχει σαφές όραμα για το μέλλον των Τιράνων. Μερικά από τα επείγοντα ζητήματα που αντιμετωπίζει η πόλη είναι η απώλεια δημόσιου χώρου λόγω της παράνομης και χαοτικής ανοικοδόμησης, χωματόδρομοι σε προαστιακές περιοχές, υποβάθμιση της Τεχνητής Λίμνης των Τιράνων, αναμόρφωση της Πλατείας Σκεντέρμπεη, πάντα παρούσα αιθαλομίχλη, κατασκευή κεντρικού σταθμού λεωφορείων και έλλειψη δημόσιων χώρων στάθμευσης. Μελλοντικά σχέδια περιλαμβάνουν το Σταθμό Πολυμέσων των Τιράνων και γραμμή τραμ, την αναμόρφωση της περιοχής του Ποταμού Τίρανα, την κατασκευή μιας κεντρικής λεωφόρου κατά μήκος του πρώην Σιδηροδρομικού Σταθμού και την ολοκλήρωση του Μεγάλου Οδικού Δακτυλίου.