Κατασκευές του Γκραντ Μπαλκούρ.

Η διάταξη του πυρήνα της τοποθεσίας του Τσιτσέν Ιτζά αναπτύχθηκε κατά την προηγούμενη φάση της κατοχής του, μεταξύ 750 και 900 μ.Χ. [1] Η τελική του διάταξη αναπτύχθηκε μετά το 900 μ.Χ., και ο 10ος αιώνας είδε την άνοδο της πόλης ως περιφερειακής πρωτεύουσας που έλεγχε την περιοχή από το κέντρο του Γιουκατάν έως τη βόρεια ακτή, με τη δύναμή της να εκτείνεται στις ανατολικές και δυτικές ακτές της χερσονήσου. [2] Η παλαιότερη ιερογλυφική ημερομηνία που ανακαλύφθηκε στο Τσιτσέν Ίτζα ισοδυναμεί στο 832 μ.Χ., ενώ η τελευταία γνωστή ημερομηνία καταγράφηκε στο ναό Οζάριο το 998. [3]

Εγκατάσταση

Η Ύστερη Κλασική πόλη επικεντρωνόταν στην περιοχή στα νοτιοδυτικά του Xtoloc cenote, με την κύρια αρχιτεκτονική να αντιπροσωπεύεται από τις υποδομές που τώρα βρίσκονται κάτω από το Λας Μόνχας (Las Monjas) και το Παρατηρητήριο (Observatorio) και τη βασική πλατφόρμα πάνω στην οποία χτίστηκαν.[4]

Ακμή

Το Τσιτσέν Ιτζά αναδείχθηκε στην περιοχή προς το τέλος της Πρώιμης Κλασικής περιόδου (περίπου το 600 μ.Χ.). Ήταν, ωστόσο, προς το τέλος της Ύστερης Κλασικής περιόδου και της Πρόωρης Μετακλασικής περιόδου που η τοποθεσία έγινε σημαντική περιφερειακή πρωτεύουσα, συγκεντρώνοντας και κυριαρχώντας την πολιτική, κοινωνικοπολιτισμική, οικονομική και ιδεολογική ζωή στα βόρεια πεδινά των Μάγια. Η ανάταση του Τσιτσέν Ιτζά συσχετίζεται κατά προσέγγιση με την παρακμή και τον κατακερματισμό των κύριων κέντρων των νότιων πεδιάδων των Μάγια.

Καθώς το Τσιτσέν Ιτζά αναδεικνύονταν, οι πόλεις Γιαξούνα (στα νότια) και Κόμπα (στα ανατολικά) υπέφεραν από την παρακμή. Αυτές οι δύο πόλεις ήταν αμοιβαίοι σύμμαχοι, με την Γιαχούνα να εξαρτάται από την Κόμπα. Κάποια στιγμή τον 10ο αιώνα η Κόμπα έχασε ένα σημαντικό μέρος της επικράτειάς της, απομονώνοντας την Γιαξούνα και το Τσιτσέν Ιτζά μπορεί να συνέβαλε άμεσα στην κατάρρευση και των δύο πόλεων.[5]

Πτώση

Σύμφωνα με ορισμένες αποικιακές πηγές των Μάγια (π.χ., το Βιβλίο του Τσιλάμ Μπαλάμ του Τσουμαγιέλ), ο Χουνάκ Σελ, ηγεμόνας των Μάγιαπαν, κατέκτησε το Τσιτσέν Ιτζά τον 13ο αιώνα. Ο Χουνάκ Σελ υποτίθεται ότι προφήτευσε τη δική του άνοδο στην εξουσία. Σύμφωνα με το έθιμο της εποχής, τα άτομα που ρίχνονταν στο Σενότε Σαγκράδο πιστεύεται ότι είχαν τη δύναμη της προφητείας αν επιζούσαν. Κατά τη διάρκεια μιας τέτοιας τελετής, αναφέρουν τα χρονικά, δεν υπήρχαν επιζώντες, έτσι ο Χουνάκ Σελ πήδηξε στο Σενότε Σαγκράδο και όταν απομακρύνθηκε, προφήτευσε την άνοδο του στην εξουσία.

Ενώ υπάρχουν κάποια αρχαιολογικά στοιχεία που υποδεικνύουν ότι το Τσιτσέν Ιτζά κάποτε λεηλατήθηκε, [6] φαίνεται να υπάρχουν περισσότερες ενδείξεις ότι δεν θα μπορούσε να ήταν από τους Μάγιαπαν, τουλάχιστον όχι όταν το Τσιτσέν Ιτζά ήταν ενεργό αστικό κέντρο. Τα αρχαιολογικά δεδομένα δείχνουν τώρα ότι το Τσίτσεν Ιτζά παρήκμασε ως περιφερειακό κέντρο μέχρι το 1100, πριν από την άνοδο των Μάγιαπαν. Η συνεχιζόμενη έρευνα στην τοποθεσία του Μάγιαπαν μπορεί να βοηθήσει στην επίλυση αυτού του χρονολογικού γρίφου.

Μετά το τέλος των δραστηριοτήτων της ελίτ του Τσιτσέν Ιτζά, η πόλη μπορεί να μην είχε εγκαταλειφθεί. Όταν έφτασαν οι Ισπανοί, βρήκαν έναν ακμάζοντα τοπικό πληθυσμό, αν και δεν είναι σαφές από ισπανικές πηγές εάν αυτοί οι Μάγια ζούσαν στην ίδια την πόλη ή σε έναν κοντινό οικισμό. Η σχετικά υψηλή πληθυσμιακή πυκνότητα στην περιοχή ήταν ένας παράγοντας στην απόφαση των κατακτητών να εγκαταστήσουν εκεί μια πρωτεύουσα. [7] Σύμφωνα με πηγές μετά την κατάκτηση, τόσο των Ισπανών όσο και των Μάγια, το Σενότε Σαγκράδο παρέμεινε τόπος προσκυνήματος.[8]

Ισπανική κατάκτηση

Το 1526 ο Ισπανός κατακτητής Φραντσέσκο ντε Μοντέχο ζήτησε επιτυχώς από τον βασιλιά της Ισπανίας να πραγματοποιήσει μια αποστολή για να κατακτήσει το Γιουκατάν. Η πρώτη του εκστρατεία το 1527, που κάλυπτε μεγάλο μέρος της χερσονήσου Γιουκατάν, αποδεκάτισε τις δυνάμεις του, αλλά τελείωσε με την ίδρυση ενός μικρού οχυρού στο Xaman Haʼ, νότια αυτού που είναι το σημερινό Κανκούν. Ο Μοντέχο επέστρεψε στο Γιουκατάν το 1531 με ενισχύσεις και δημιούργησε την κύρια βάση του στο Καμπέτσε στη δυτική ακτή. [9] Έστειλε τον γιο του, Φραντσέσκο Μοντέχο τον νεότερο, στα τέλη του 1532 για να κατακτήσει το εσωτερικό της χερσονήσου Γιουκατάν από τα βόρεια. Ο στόχος από την αρχή ήταν να πάει στο Τσιτσέν Ιτζά και να ιδρύσει μια πρωτεύουσα.[10]

Ο Μοντέχο ο νεότερος έφτασε τελικά στο Τσιτσέν Ιτζά, το οποίο μετονόμασε σε Κιουντάντ Ρεάλ. Στην αρχή δεν συνάντησε αντίσταση και άρχισε να μοιράζει τα εδάφη γύρω από την πόλη και να τα παραχωρεί στους στρατιώτες του. Οι Μάγια έγιναν πιο εχθρικοί με την πάροδο του χρόνου και τελικά πολιόρκησαν τους Ισπανούς, κόβοντας τη γραμμή ανεφοδιασμού τους προς την ακτή και αναγκάζοντάς τους να κλειστούν ανάμεσα στα ερείπια της αρχαίας πόλης. Πέρασαν μήνες, αλλά δεν ήρθε καμία ενίσχυση. Ο Μοντέχο ο νεότερος επιχείρησε μια ολοκληρωτική επίθεση εναντίον των Μάγια και έχασε 150 από τους εναπομείναντες στρατιώτες του. Αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Τσιτσέν Ιτζά το 1534 υπό την κάλυψη του σκότους. Μέχρι το 1535, όλοι οι Ισπανοί είχαν εκδιωχθεί από τη χερσόνησο του Γιουκατάν.[11]

 Μια φωτογραφία του Τσιτσέν Ιτζά το 1859-1860 από τον Ντεσιρέ Τσερναϊ, πριν αφαιρεθεί η βλάστηση. Ο Ναός του Κουκουλκάν, φωτογραφία του Τεομπέρτ Μάλερ, 1892. Προσωπικό του Ινστιτούτου Κάρνεγκι στο Τσιτσέν Ιτζά, 1924. Οι ανασκαφές δίπλα στον ναό του Κουκουλκάν («Ελ Καστίγιο») ξεκίνησαν το 2009.

Ο Μοντέχο τελικά επέστρεψε στο Γιουκατάν και, στρατολογώντας τους Μάγια από το Καμπέτσε και το Τσαμπότον, έχτισε έναν μεγάλο ινδο-ισπανικό στρατό και κατέκτησε τη χερσόνησο.[12] Το ισπανικό στέμμα εξέδωσε αργότερα μια επιχορήγηση γης που περιελάμβανε το Τσιτσέν Ιτζά και το 1588 ήταν ένα ράντσο εκτροφής βοοειδών.[13]

Σύγχρονη ιστορία

Το Τσιτσέν Ιτζά μπήκε στη λαϊκή φαντασία το 1843 με το βιβλίο «Incidents of Travel in Yucatan» του Τζον Λόιντ Στίβενς. Το βιβλίο αφηγείται την επίσκεψη του Στίβενς στο Γιουκατάν και την περιήγησή του στις πόλεις των Μάγια, συμπεριλαμβανομένου του Τσιτσέν Ιτζά. Το βιβλίο ώθησε και άλλες εξερευνήσεις της πόλης. Το 1860, ο Ντεσιρέ Τσερναϊ ερεύνησε το Τσιτσέν Ιτζά και τράβηξε πολλές φωτογραφίες που δημοσίευσε στο «Cités et ruines américaines» (1863).

Οι επισκέπτες του Τσιτσέν Ιτζά κατά τη διάρκεια των δεκαετιών 1870 και 1880 ήρθαν με φωτογραφικό εξοπλισμό και κατέγραψαν με μεγαλύτερη ακρίβεια την κατάσταση πολλών κτιρίων.[14] Το 1875, ο Ώγκουστ Λε Πλοντζεόν και η σύζυγός του Άλις επισκέφτηκαν το Τσιτσέν Ιτζά και ανέσκαψαν ένα άγαλμα με μια φιγούρα στην πλάτη του, με τα γόνατα ανασηκωμένα, τον άνω κορμό υψωμένο στους αγκώνες του και με ένα πιάτο στο στομάχι του. Ο Λε Πλοντζεόν το ονόμασε «Σαακμόλ» (αργότερα μετονομάστηκε σε «Σαακ μόλ», ο οποίος ήταν ο όρος για να περιγράψει όλους τους τύπους αυτού του αγάλματος που βρέθηκαν στη Μεσοαμερική). εξερεύνησε το Τσιτσέν Ιτζά τη δεκαετία του 1880 και οι δύο πέρασαν αρκετές εβδομάδες στον χώρο και τράβηξαν εκτενείς φωτογραφίες. Ο Μόντσλεϊ δημοσίευσε την πρώτη μακροσκελή περιγραφή του Τσιτσέν Ιτζά στο βιβλίο του, «Biologia Centrali-Americana» των Τεομπέρτ Μάλερ και Άλφρεντ Μόντσλεϊ.

Το 1894 ο Πρόξενος των Ηνωμένων Πολιτειών στο Γιουκατάν, Έντουαρντ Χέρμπερτ Τόμσον, αγόρασε την Χασιέντα Τσιτσέν, το οποίο περιλάμβανε τα ερείπια του Τσιτσέν Ιτζά. Για 30 χρόνια, ο Τόμσον εξερεύνησε την αρχαία πόλη. Οι ανακαλύψεις του περιελάμβαναν το παλαιότερο χρονολογημένο γλυπτό στο ναό της αρχικής σειράς και την ανασκαφή αρκετών τάφων στο Οζάριο (Ναός του Αρχιερέα). Ο Τόμσον είναι πιο διάσημος για την εκβάθυνση του Σενότε Σαγκράδο (Ιερό Πηγάδι) από το 1904 έως το 1910, όπου ανακάλυψε τεχνουργήματα από χρυσό, χαλκό και σκαλισμένο νεφρίτη, καθώς και τα πρώτα παραδείγματα αυτού που πιστεύεται ότι ήταν προκολομβιανά υφάσματα των Μάγια και ξύλινα όπλα. Ο Τόμσον έστειλε το μεγαλύτερο μέρος των αντικειμένων στο Μουσείο Πιμπόντι στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ.

Το 1913, το Ινστιτούτο Κάρνεγκι αποδέχτηκε την πρόταση του αρχαιολόγου Συλβάνους Τζ. Μόρλεϊ και δεσμεύτηκε να διεξάγει μακροχρόνια αρχαιολογική έρευνα στο Τσιτσέν Ιτζά.[15] Η Μεξικανική Επανάσταση και η επακόλουθη κυβερνητική αστάθεια, καθώς και ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, καθυστέρησαν το έργο κατά μια δεκαετία.[16]

Το 1923, η μεξικανική κυβέρνηση χορήγησε στο Ινστιτούτο Κάρνεγκι άδεια 10 ετών (αργότερα παρατάθηκε για άλλα 10 χρόνια) για να επιτρέψει στους Αμερικανούς αρχαιολόγους να πραγματοποιήσουν εκτεταμένες ανασκαφές και αποκατάσταση του Τσιτσέν Ιτζά.[17] Οι ερευνητές του Κάρνεγκι ανέσκαψαν και αποκατέστησαν τον Ναό των Πολεμιστών και το Καρασόλ, μεταξύ άλλων μεγάλων κτιρίων. Την ίδια περίοδο, η μεξικανική κυβέρνηση ανέσκαψε και αποκατέστησε το Ελ Καστίλο (Ναός του Κουκουλκάν) και το Γκραντ Μπαλκούρ.[18]

Το 1926, η μεξικανική κυβέρνηση κατηγόρησε τον Έντουαρντ Τόμσον για κλοπή, ισχυριζόμενη ότι έκλεψε τα αντικείμενα από το Σενότε Σαγκράδο και τα έβγαλε λαθραία από τη χώρα. Η κυβέρνηση κατέλαβε την Χασιέντα Τσιτσέν. Ο Τόμσον, ο οποίος ήταν στις Ηνωμένες Πολιτείες εκείνη την εποχή, δεν επέστρεψε ποτέ στο Γιουκατάν. Έγραψε για τις έρευνές του για τον πολιτισμό των Μάγια στο βιβλίο «People of the Serpent» που δημοσιεύτηκε το 1932. Πέθανε στο Νιου Τζέρσεϊ το 1935. Το 1944 το Ανώτατο Δικαστήριο του Μεξικού αποφάσισε ότι ο Τόμσον δεν είχε παραβιάσει νόμους και επέστρεψε το Τσιτσέν Ιτζά στους κληρονόμους του. Οι Τόμσον πούλησαν τη χασιέντα στον πρωτοπόρο του τουρισμού Φερνάντο Μπαρμπατσάνο Πεόν.[19]

Υπήρξαν δύο μεταγενέστερες αποστολές για την ανάκτηση αντικειμένων από το Σενότε Σαγκράδο, το 1961 και το 1967. Η πρώτη χρηματοδοτήθηκε από το National Geographic και η δεύτερη από ιδιωτικά συμφέροντα. Και τα δύο έργα επιβλέπονταν από το Εθνικό Ινστιτούτο Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Μεξικού, το οποιο έχει πραγματοποιήσει μια συνεχή προσπάθεια για την ανασκαφή και την αποκατάσταση άλλων μνημείων στην αρχαιολογική ζώνη, συμπεριλαμβανομένων των Οζάριο, Ακάμπ Ντζιμπ και πολλών κτιρίων στο Τσιτσέν Βαγιέχο (Παλιό Τσιτσέν).

Το 2009, για να διερευνήσουν την κατασκευή που προϋπήρχε του Ελ Καστίλο, οι αρχαιολόγοι του Γιουκατέκ ξεκίνησαν ανασκαφές δίπλα στο Ελ Καστίλο υπό τη διεύθυνση του Ραφαελ Κόμπος.